1

1.2 Kilometres: Geomorfologische landschappen

De geomorfologie bestudeert de oorzaak en de ontwikkeling van alle soorten landschapsvormen aan het aardoppervlak. In dit hoofdstuk zullen wij ons bezig houden met het bestuderen van de processen, die de verschillende landvormen veroorzaakt hebben en met de regionale verspreiding van deze landschapsvormen in Nederland.

Onder geomorfologische processen worden alle natuurkundige en chemische veranderingen verstaan, die een verandering van het aardoppervlak bewerkstelligen.

Geomorfologische processen worden veroorzaakt door verschillende agentia.

De geomorfologische hoofdprocessen zijn:

- epigene of exogene processen; dit zijn processen, die direct aan het aardoppervlak plaats vinden, zoals verwering, erosie, transport en afzetting.

- hypogene of endogene processen; dit zijn processen, die plaats vinden onder invloed van krachten in de aardkorst, zoals gebergtevorming, opheffing en daling, tectoniek, vulkanisme.

- extraterrestrische processen; dit zijn processen, waarbij landvormen ontstaan door "buitenaardse" invloeden, zoals het inslaan van meteorieten op de aarde.

De processen, die voornamelijk een rol spelen in Nederland, zijn de epigene processen met de daarbij behorende agentia.

Wolters-Noordhof (2001) page 41

fig. 1 Geomorfologische landschappen van Nederland

PROCES	AGENS

masswasting hellingprocessen	zwaartekracht
degradatie door afvlakking	1.stromend water
	2.zee, golven, stroming, getijden
	3.wind
	4.ijs, gletsjers

aggradatie door afzetting	1.stromend water
	2.zee, golven, stroming, getijden
	3.wind
	4.ijs, gletsjer

fig. 2 Geomorfologisch proces en agens

De volgende landvormen ontstaan door de verschillende agentia (proces) en hun regionale verbreiding (patroon) worden beschreven en verklaard:

- landvormen ontstaan door de zee

- landvormen ontstaan door de rivieren

- landvormen ontstaan door het ijs

- landvormen ontstaan door de wind.

In dit dictaat zullen alleen die landvormen uitgebreid behandeld worden, die in Nederland voorkomen. Voor de systematiek en de volledigheid is vaak wel de context beschreven.

1.2.1 Landvormen ontstaan door de zee

Voor een beter begrip van de patronen van de landvormen ontstaan door de zee is het noodzakelijk de processen, die daarbij een rol hebben gespeeld te bestuderen.

Als agens fungeert de zee met alle daarbij horende bewegingen zoals golven, stromingen, getijden en getijdenstroom.

Algemene gegevens over de zee.

Ruim 2/3 deel van de aardoppervlakte is bedekt door zee. In zee overheerst sedimentatie over erosie, dit in tegenstelling tot het land,waar erosie overheerst. Het grootste deel van de zeebodem wordt steeds maar weer toegedekt door nieuwe lagen bezinksel. Dit bezinksel bestaat voor een groot deel uit kalk, zand en klei. Meer dan 90% van de op het land aangetroffen sedimenten zijn oorspronkelijk in zee gevormd. Deze sedimentgesteenten zijn door gebergtevorming en tectoniek boven zee gekomen. Gebergten als de Dolomieten in Italie, de Jura in Zwitserland en Frankrijk en grote delen van de Alpen bestaan uit deze gesteenten.

In het water van de zee worden practisch alle aan de aardoppervlakte voorkomende chemische elementen aangetroffen. Er is ook gas in zeewater opgelost. Het zoutgehalte van zeewater bedraagt in de Noordzee ca. 35 g/l.

De zee wordt op verschillende manieren ingedeeld, onder andere naar diepte en naar flora/fauna.

Indeling naar diepte:

- continentaal plat of shelf; de diepte is niet meer dan 200 m; het plat helt zeer flauw in de richting van de oceaan; de breedte van het plat, dat direct aan de continenten grenst is zeer wisselend.

- continentale helling; overgang van het plat naar de diepzee; het relief is aanzienlijk (helling tot 27o); de breedte is 16-32 km.

- diepzee; grotendeels horizontaal; in de diepzeevlakten bevinden zich troggen (lange, smalle, diepe bekkens tot 10 km) en submariene gebergten zoals de Atlantische rug.

Indeling naar flora en fauna:

1. pelagische zone; de levensruinte van rondzwemmende of in het water zwevende organismen

2. benthonische zone; de levensruimte van de op de bodem verblijvende organimen.

Deze benthonische zone wordt onderverdeeld in:

- littorale zone (kuststrook)

- neritische zone tot 200 m diepte

- bathyale zone tussen 200 en 1000 m diepte

- abyssale zone, de diepste delen van de oceanen met uitzondering van de troggen- hadale zone, de bodem van de troggen

Waterbewegingen in de zee

Juist de bewegingen van het water in de zee zijn verantwoordelijk voor de vormen, die door de zee ontstaan zijn. De voornaamste bewegingen zijn:

- oppervlaktegolven; beweging in hoofdzaak door de wind opgewekt. De beweging van de waterdeeltjes neemt naar beneden toe vrij snel af. Alleen in relatief ondiep water, zoals in de meeste kustzones, kan er bodemmateriaal getransporteerd worden.

- getijgolven; beweging veroorzaakt door de aantrekking van zon en maan op het water van de draaiende aarde. Dit is een vertikale waterverplaatsing rond de aarde. Het veroorzaakt een regelmatige rijzing en daling van de zeespiegel.

- getijstroming; dit is een horizontale waterverplaatsing, die samenhangt met de vertikale getijdebeweging. Deze beweging heeft een oscillerend karakter (eb- en vloedbeweging). In ondiep water kan de snelheid van deze stroming aanzienlijk zijn.

- niet oscillerende stromingen, zoals de warme golfstroom ontstaan in de tropen onder invloed van over het water waaiende passaatwinden.

- tsunami; zeer hoge golven veroorzaakt door onderzeese aardbevingen en vulkanisme.

Naast deze bewegingen komen ook nog gradientstromen en convectiestromen voor, die niet verder besproken zullen worden.

Kust

De regio, waar bij uitstek vormen door de zee zijn ontstaan is de kust. De kustlijn is de grens tussen zee en land. De kustzone is de strook, waar de bodem duidelijk beinvloed wordt door de golfbewegingen hoog opkomend water. Dit geldt zowel voor het zeegedeelte als het land. Over langere tijd genomen ligt de kustlijn niet vast. Landwaartse beweging van de zee (transgressie) kan veroorzaakt worden door erosie van de kust door golven en door stijging van de zeespiegel of daling van het land. Zeewaartse verschuivingen kunnen het gevolg zijn van sedimentaanvoer door rivieren, zeestromingen, golven en wind. Daling van de zeespiegel of rijzing van het land kunnen eveneens verantwoordelijk zijn voor deze verschuiving. Dit wordt regressie genoemd. Wanneer de kustlijn gedurende langere tijd vrijwel op dezelfde plaats blijft, wordt de kust een neutrale kust genoemd.

Kustvormen

Kusten worden ingedeeld naar:

1. zeebewegingen ten opzichte van het land

2. materiaal,waaruit de kust bestaat.

Zeebewegingen

a.transgressiekusten (ondergelopen land)- ondergelopen rivierdalen

- ondergelopen gletsjerdalen (fjorden)

- ondergelopen dalen/glooiende kust (riakust in Joegoslavie)

- ondergelopen kustvlakte met weinig relief

b.regressiekusten

- kustvlakte met weinig relief (langzaam oplopend)

- kustvlakte met terrassen (in vast gesteente goed herkenbaar)

c.neutrale kusten

- kusten opgebouwd uit riviersedimenten

- deltakusten

- koraalkust (tropen)

- vulkaankust

d.breukkusten; door tectoniek beinvloede kusten

Materiaal, waaruit kust bestaat

a. rotskusten

b. koraalkusten; voor de feitelijke kust ligt een koraalrif

c. kusten opgebouwd uit los materiaal, zoals grind, zand of klei. Dit is de enige kustvorm, die in Nederland voorkomt.

Kusten uit los materiaal

Zoals boven reeds vermeld is, is dit de enige kustvorm, die in Nederland voorkomt.

Los bodemmateriaal kan in de kustzone in de zee vervoerd worden door stromingen en door golven. Boven de waterlijn -dus eigenlijk op het land- door de wind. De sedimentaanvoer door de golven vanuir dieper water door golfwerking kan op zichzelf niet leiden tot een steeds maar verder zeewaarts aangroeiende kust. Door het strandwaarts gerichte transport wordt de zeebodem dieper. Er treedt een evewichtstoestand op, waarbij geen sedimentatie meer plaats vindt. Waar stranden langduris blijven aangroeien is dit gewoonlijk het resultaat van sedimenttransport evenwijdig langs de kust.

Sedimenttransport evenwijdig langs de kust

Dit transport kan zowel door golven als door stroming plaats vinden. De gelijtijdige werking van deze twee bewegingen is van veel belang. Wanneer de golfbeweging maar sterk genoeg is, kunnen ook zelfs de zwakste stromingen nog materiaal verplaatsen, doordat het materiaal door de golven gemobiliseerd wordt. De verplaatsing langs de kust wordt strandrift genoemd, wanneer er een overheersende richting is, wordt het kustdrift genoemd. Deze kustdrift speelt een belangrijke rol in de opbouw en afbraak van de Nederlandse kust. Bij de keuze van kustlokaties zoals plan Waterman, maar ook bij de uitvoering van baggerwerkzaamheden en opspuiten van zelfs hele gebieden zoals de Maasvlakte dient wel degelijk rekening te worden gehouden met deze drift. Ten gevolge van deze werkzaamheden kunnen onvoorziene veranderingen van de kust optreden in de vorm van enerzijds afkalving en anderzijds sedimentatie.

Werking van de wind op de kust

Aan de landzijde van de kustlijn ligt de strandvlakte met de strandwallen. Dit gebied ligt buiten het bereik van de zee. de wind is hier de belangrijkste vormgever. De vorming van de duinen is gebonden aan een strandvlakte, waar door de golven steeds weer nieuw materiaal wordt aangevoerd. Dit materiaal wordt gebruikt als bouwmateriaal voor duinen. Het zand moet goed droog zijn wil het kunnen stuiven. Kleiachtige bestanddelen mogen niet voorkomen, daar deze het water vast kunnen houden en daardoor het stuiven kunnen tegen gaan. Het zand van de Noordzeekust voldoet aan deze eis, terwijl het zand aan de wadzijde van de Waddenkust te veel slib bevat, zodat daar geen nagenoeg geen duinvorming optreedt.

Algemeen wordt aanvaard, dat bij de vorming van duinen langs de kust planten een actieve rol spelen. Langs de kustlijn werkt de wintervloedlijn, waar allerlei materiaal zoals wieren, drijfhout, plastic en afvalzich verzameld heeft, als "zandvanger". Dit aangespoelde materiaal heeft een gunstig milieu zowel wat voedsel- en waterhuishouding als wat mikroklimaat betreft, zodat er planten als biestarwegras kunnen gaan groeien. Het biestarwegras (pionier) en de helm (opvolger van biestarwegras in de successiereeks) zijn in staat door het afgezette zand steeds weer omhoog te groeien en op deze manier het zand vast te houden tegen verdere verstuiving. Wanneer de omstandigheden gunstig blijven wat betreft aanvoer van zand en groeimogelijkheden voor de planten zal uit een reeks van kleine duinen met vegetatie een voorduin of wel strandloper of dwarsduin (duin ligt dwars op de wind) ontstaan. Wanneer door verstoring van de vegetatie door bijvoorbeeld kustafslag, betreding of holen van dierene zoals konijnen een windgat of windkuil ontstaat, vormt zich door verstuiving een andere duinvorm paraboolduin. Bij verdere vervorming door verstuiving ontstaat een kamduin en tenslotte een streepduin.De uitgestoven laagte wordt vanaf een bepaalde omvang duinpan of del genoemd. Meijendel is een voorbeeld van zo een laagte. Deze laagtes kunnen zo diep worden, dat het grondwater bereikt wordt en er een meer ontstaat. Dit meer bevat zoet water. Dit water wordt door vele gemeentes in het Westen van Nederland benut als drinkwater. Door de grote behoefte aan zoet water is dit momenteel niet meer voldoende. Daarom wordt er tegenwoordig water vanuit de grote rivieren in het gebied ingelaten om de watervoorraad aan te vullen. Dit is gebiedsvreemd water, wat een verstoring in de vegetatie veroorzaakt.

N.B. Let op in het het geval van duinvorming langs de kust worden de vormen zowel door de zee als door de wind beinvloed. De zee immers verschaft het materiaal; de wind verstuift het tot duinvormen.


Zonder vegetatie	Met vegetatie	Perspectief
Escher (…) Geologie van Nederland (…)…
fig. 3 Duinvormen

Lagunes, waddengebieden en estuaria

Niet overal wordt de uiterste grens van de mariene sedimentatie door het zeestrand gevormd. Hier en daar strekt de mariene invloed zich uit tot de laag gelegen gebieden aan de landzijde van van de strandwallen. In de meeste gevallen heeft de zee via (semi)permanente zeegaten toegang tot deze gebieden.

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen lagunes en waddengebieden. Bij een lagune ligt het grootste deel van de bodem onder laagwaterniveau, terwijl bij een waddengebied grote delen bij eb droog vallen en de bodem in feite alleen bij hoog water min of meer volledig onder water staat. De bodem van een lagune wordt gekarakteriseerd door weinig relief, terwijl de bodem van een waddengebied bestaat uit diepe stroomgeulen en platen en banken opgehoogd tot boven het laagwaterpeil. In veel lagunes en waddengebieden verschilt het zoutgehalte van het water weinig met dat van de open zee.

Brakwatermilieus vindt men voornamelijk bij riviermondingen zoals estuaria en delta's. Estuaria zijn verwijde riviermonden, waarin de waterbeweging behalve door de afstroming van het rivierwater in sterke mate beinvloed wordt door door de getijden. In de zeewaartse delen van een estuarium stroomt het water beurtelings zeewaarts (eb) en landwaarts (vloed). De hoeveelheden water, die bij eb naar buiten stromen, zijn natuurlijk groter dan de hoeveelheid, die bij vloed naar binnen stroomt. Meer landinwaarts is de stroming permanent naar zee gericht, maar de stroomsnelheid fluctueert onder invloed van de getijden en de waterspiegel gaat eveneens op en neer. Als gevolg van de sterke stromingen is de bodem van een estuarium gekarakteriseerd door een sterk relief met diepe geulen en bij laagwater droogvallende banken en platen. Naar de aard van de reliefvormen vertoont een estuarium grote overeenkomst met een waddengebied. Dit geldt ook voor de afzettingen. De verschillen liggen in de orientatie van de gebieden. Een estuarium ligt min of meer loodrecht op de kust; een waddengebied ligt evenwijdig aan de kust. De respectievelijke afwezigheid en aanwezigheid van strandwallen aan de zeezijde en de betekenis van de aanvoer van rivierwater maakt het onderscheid nog wat duidelijker.

N.B.Wanneer we de eilanden van Zuid Holland en Zeeland -het deltagebied- bekijken, doet dit gebied wat betreft vorm en ligging meer denken aan een estuarium dan aan een delta. Tussen de eilanden zijn immers diepe geulen aanwezig met daarnaast platen en banken, die karakteristiek zijn voor een estuarium.

Sedimentatie in waddengebieden en estuaria

De processen van sedimentatie en erosie worde beheerst door de getijstromen. Deze stromen zijn het sterkst in de geulen, maar bij hoogwater is er stroming in het hele gebied, hoewel deze stroming geringer is dan in de geulen. Door de verlegging van de geulen onder invloed van de stromingen verandert de bodem van de gebieden onophoudelijk. Naast geulen komen erplaten en banken voor, die door sedimentatie opgehoogd kunnen worden tot boven het hoogwaterniveau. Planten als zand- en slibvangers spelen hierbij een belangrijke rol. De aldus ontstane begroeide terreinen worden schorren in Zuid Holland en Zeeland genoemd en kwelders in het Waddengebied.

Delta's

Delta's ontstaan daar, waar stromned water van rivieren in een groot bekken met min of meer stilstaand water, meer of zee met een gering getijdeverschil. De sedimentatie wordt veroorzaakt door de snelle afname van de stroomsnelheid, waardoor de in het water zwevende deeltjes kunnen "vallen". Zand zet zich eerst af daarna silt en uiteindelijk het fijnste materiaal de klei. Wanneer de zeestroming zo sterk is, dat de fijnere deeltjes niet afgezet kunnen worden, dan worden deze meegevoerd en elders afgezet. Dit is het geval bij de monding van de Rijn. De aangroeisnelheid van een delta kan sterk varieren. Zij is des te groter naarmate de sedimentaanvoerdoor de rivier groter is, de diepte van de (zee)bodem voor de riviermond kleiner en de invloed van de erosie door golfwerking en getijstroom zwakker is.

De ligging van de Rijndelta is vrijwel stabiel. De Rhonedelta groeit met ongeveer 20 m per jaar en de Wolgadelta groeit met ongeveer 170 m per jaar.

1.2.2 Landvormen ontstaan door rivieren

Het landschap van het rivierengebied

De Rijn en de Maas, de grootste rivieren van ons land, hebben dit land ook voor een belangrijk deel opgebouwd. Het proces van afzetting of sedimentatie duurt al vele miljoenen jaren. Nederland ligt in een zogenaamd dalingsgebied.

Het gebied, dat momenteel duidelijk door de rivieren met hun afzettingen wordt gekenmerkt is Midden Nederland. Het patroon van de recente rivierafzettingen behoort tot dat van een meanderende rivier. een meanderende rivier is een rivier, die langzaam stroomt in een tamelijk vlak gebied, waarbij vele bochten -meanders- gevormd worden. De bedding van de rivieren is in de zomer vrij smal, maar in winter en voorjaar kunnen de rivieren veel water te verwerken krijgen, waardoor de rivieren buiten de oevers van het zomerbed treden. De normale jaarlijkse fluctuatie, waardoor de rivier niet catastrofaal buiten zijn oevers treedt, veroorzaakt een afzetting van grof materiaal direct naast de bedding als een wal -de oeverwallen- en verder van de rivier af van fijn matriaal (klei) in laagtes -de kommen-. Op de oeverwallen worden voornamelijk akkers en boomgaarden aangetroffen. Vanouds heeft de mens zich op de oeverwallen gevestigd en ook de oude wegen worden hier aangetroffen. De kommen vormen de grote open weidegebied in dit gebied, die lange tijd vrijwel niet bewoond zijn geweest en waar ook weinig of geen wegen te vinden zijn. Door recente landinrichtinsplannen en/of ruilverkavelingen is dit oude patroon vaak niet meer herkenbaar. De loop van de rivieren is in Nederland sinds de Middeleeuwen gefixeerd door bedijkingen. Er komt sindsdien alleen materiaal op de uiterwaarden tot afzetting.

Bij extreem hoog water kunnen er overstromingen ontstaan. Deze overstromingen worden veroorzaakt door zware regenval of plotseling invallende dooi stroomopwaarts. Overstromingen worden in de hand gewerkt door kanalisatie van de rivieren, waardoor de afvoersnelheid van het water hoger wordt, en erosie van de bodem in het afwateringsgebied door veranderd grondgebruik, waardoor de bufferende werking van de bodem sterk verkleind is of zelfs tot 0 gereduceerd kan zijn.

De percelering van het oostelijk rivierengebied behoort wat de oeverwallen betreft grotrendeels tot de blokverkaveling, terwijl de bijbehorende komgebieden een slagenverkaveling kennen. De dorpen in dit oostelijk deel vertonene veel overeenkomsten met de esdorpen.

Naar het Westen toe verandert de verkaveling geleidelijk in een strokenverkaveling zonder bewoning op de kavels. Wanneer de rivieren in het Hollandse veengebied komen verandert er in strokenverkaveling niets, maar de bewoning vindt hier wel op de kavels plaats. Dit is mede het gevolg van een speciale ontginningsvorm: de cope-ontginning. de dorpen kennen hier een langgerekte vorm.

Algemene gegevens over rivieren.

Er zijn verschillende kriteria op grond waarvan men een indeling van de verschillende soorten rivieren kan maken, zoals naar:

- vorm en loop

- herkomst van het water

- wisseling van de afvoer

Vorm en loop

Men maakt een onderscheid in dalvormende rivieren, meanderende rivieren en verwilderende of vlechtende rivieren. alleen meanderende rivieren komen nu nog in Nederland voor. Een meanderende rivier vertoont min of meer regelmatige kronkels in een vlak gebied. De aanvoer van water is tamelijk regelmatig. Een meanderende rivier verandert bij extreem hoge toevoer van water in een vlechtende rivier. De kemerken van een vlechtende rivier zijn: een stelsel van vele kleine, middelmatig brede en ondiepe waterlopen, die zich herhaaldelijk opsplitsen en weer samenvloeien.

Kuipers (1972) page 167 uit: Edelman (1950); Edelman (1950)

fig. 4 Vlechtende rivier

De hoeveelheid water, dat afgevoerd wordt wisselt zeer sterk. Gedurende de ijstijden behoorden de Rijn en de Maas tot dit type rivier, want de hoeveelheid water was voornamelijk afhankelijk van het afsmelten van het ijs, terwijl neerslag in de vorm van regen vrijwel niet voorkwam.

Herkomst van het water

Rivieren kunnen op grond van herkomst van het water onderverdeeld worden in: sneeuw-, gletsjer-, regen-, bron- en samengestelde rivieren. Het water van de samengestelde rivieren, waartoe overigens alle grote rivieren behoren, bestaat in de meeste gevallen uit alle vier de soorten. De Rijn is een samengestelde rivier met zowel sneeuw als gletsjer als regen als bron als waterleverancier, terwijl de Maas geen water van een gletsjer krijgt. Het gevolg is, dat de Maas grotere fluctuaties in watertoevoer kent dan de Rijn.

Wisseling van afvoer

Men maakt een onderscheid in intermitterende (periodieke), permanente en onderbroken rivieren. De Nederlandse rivieren behoren tot de permanente rivieren.

Waterhuishouding of regime.

Onder waterhuishouding of regime van een rivier wordt verstaan de hoeveelheid water (het debiet), zoals die in de loop van een jaar of van vele jaren wisselt en de factoren, die hierop van invloed zijn.

Een rivier is een onderdeel van een stroomstelsel, dat uit hoofd- en zijrivieren bestaat. Meestal is dit stelsel boomvormig of dendritisch vertakt. Omdat de kleinere riviertjes van de bron af zich tot grotere veenigen, neemt in de regel het debiet stroomafwaarts toe. Het gebied,waarvan de nuttige neerslag naar een rivier toestroomt, is het verzamelgebied of stroomgebied van die rivier. Dit gebied wordt van een ander stroomgebied gescheiden door een waterscheiding.

De waterafvoer van een rivier wordt beinvloed door

- doorlatendheid van de bodem of het gesteente

- klimaat

- vegetatie

Doorlatendheid

doorlatendheidBij een ondoorlatend grond of gesteente stroomt al het gevallen water direct over de oppervlkate naar de rivier. Grote fluctuaties zijn in dit geval mogelijk. Vergelijk dit met opvang van regenwater in een verhard stedelijk gebied, waar geen buffering of opnamecapaciteit voor water is.

Klimaat

Bij het klimaat is niet alleeen de hoeveelheid neerslag van belang , maar ook de temperatuur. Deze immers bepaalt de vorm -sneeuw,ijs of regen- en de verdamping. de spreiding van de neerslag over het jaar of over een reeks van jaren is belangrijker dan de gemiddelde jaarlijkse neerslag.

Vegetatie

De vegetatie beinvloedt in sterke mate de afstroming van het regenwater. Bij de aanwezigheid van begroeiing valt het water eerst op de bladeren en daarna op de grond en dringt langs wortelkanalen de grond in. In gebieden met geen of geringe vegetatie is de kans groot, dat het water helemaal de grond niet indringt, doordat de grond geerodeerd wordt of dichtslaat door de regen.

Stroomsnelheid

In een rechte geul met een symmetrische dwarsdoorsnede ligt de grootste stroomsnelheid inhet midden aan of even onder het oppervlak. Een rivier vertoont nooit een rechte vorm. In een bocht zal het water proberen rechtuit te stromen, zodat aan de buitenbocht een ophoping van water ontstaat en aan de binnenbocht een tekort.



…(…)…(…)
fig. 5 Binnen- en buitenbocht

Het water zal in de buitenbocht sneller stromen dan in de binnenbocht, wat erosie en verdieping van de bedding tot gevolg heeft. Door deze erosie van de buitenbocht verplaatst de rivier de bochten automatisch stroomafwaarts.

De lijn, die de punten met de hoogste stroomsnelheid verbindt, wordt de stroomdraad genoemd.

Lengteprofiel

Het ideale lengteprofiel van een rivier wordt gekenmerkt door een steil bovendeel en een steeds vlakker wordend benedendeel; de curve benadert een parabool. Talrijke rivieren hebben de ideale vorm nog niet bereikt of deze door tectoniek, aardverschuivingen, lavastromen enz. verloren.

Sedimentatie

Hierbij wordt een onderscheid gemaakt in materiaal, vervoer en afzetting.

P.M.

1.2.3 Landvormen ontstaan door ijs

Nederland is minstens eenmaal in recente geologische tijd bedekt geweest met landijs. Naast deze periode met ijs heeft ons land meerdere koude periodes gekend, die eveneens sporen in het landschap hebben nagelaten. Het oorspronkelijke landschap is gedurende deze koude periodes enerzijds door het ijs en anderzijds door de vorst bewerkt en omgevormd van een vlak door rivieren opgebouwd gebied tot een heuvelachtig gebied. De oorspronkelijke rivierafzetting zijn hierdoor sterk gestoord en zijn ten Noorden van de lijn Haarlem Nijmegen gedeeltelijk met morenen bedekt. Het landijs heeft op zijn weg door Nederland gebruik gemaakt van reeds bestaande rivierdalen. Deze dalen zijn sterk uitgediept en tevens werden de dalwanden door het ijs opgestuwd.

De grote stuwwallen bestaan veelal uit boogvormig verlopende langgerekte heuvels met vrij steile hellingen aan de landijs kant en flauwe hellingen aan de andere kant. In het gebied ten noorden van de lijn Haarlem-Nijmegen komen grotere en kleinere stuwwallen voor met hoogteverschillen varierend van 50-100m voor de grotere en 5-10m voor de kleinere.

Het door het landijs meegevoerde materiaal, de morenen (in Nederland keileem genoemd), wordt eveneens boven genoemde lijn aangertoffen. Deze morenen vormen de vlakke delen zoals het Drents Plateau. In de door het ijs gebruikte (vroegere) rivierdalen ligt de keileem diep onder het huidige oppervlak.

In de periodes na de ijstijden is het land weer door andere agentia bewerkt. Vele duidelijke vormen uit de ijstijd zijn hierdoor afgevlakt of zelfs vrijwel verdwenen.

Gletsjers en landijs

Een gletsjer wordt onderverdeeld in een verzamelgebied van sneeuw en een gebied, waar het ijs afsmelt.

Gletsjers worden in verschillende types onderverdeeld:

1. landijs, dat onafhankelijk van de vorm en de hoogte van de ondergrond het land geheel of vrijwel geheel overdekt; voorbeelden zijn Groenland en Antartica en gedurende de ijstijden Skandinavie en de Alpen.

2. een verzamelbekken (firnplateau) met verschillende gletsjertongen; het afsmeltgebied ligt rondom een gemeenschappelijk voedingsgebied (in feite is bedekt landijs een zeer groot oppervlak, terwijl deze vorm beperkt van omvang is)

3. dalgletsjer; degletsjer ligt in een dal en wordt gevoed vanuit verschillende verzamelbekkens; het gebergte steekt boven het eigenlijke voedingsgebied en de gletsjer uit.voorbeelden zijn de vele gletsjers in de Alpen.

De gletsjers liggen niet stil, zij bewegen met onder invleod van de ophoping van sneeuw en ijs en niet te vergeten de zwaartekracht. De snelheid van de beweging is niet direct met het oog waarneembaar, maar via merktekens is deze echter wel vast te stellen. Zij varieert van 30-150m per jaar voor de Alpiene gletsjersto 30-50m per dag voor gletsjers in Groenland en Alaska.

Deze beweging, het schuiven van de gletsjer over de ondergrond heeft erosie tot gevolg. Het ijs oefent een schurende en slijpende werking uit op de ondergrond door middel van het in de gletsjer aanwezige gesteente. Hierdoor ontstaan er in de bergen U-vormige of trogdalen.

Het materiaal, dat de gletsjer erodeert, wordt ook weer door de gletsjer afgezet. Dit materiaal wordt morene genoemd.

Morenen

Het sediment door de gletsjer afgezet wordt morene genoemd. Men maakt onderscheid in zijmorenen, eindmorenen, recessiemorenen en grondmorenen.

In Nederland treffen we in principe alle soorten morene aan, maar door latere erosie is veel van dit sediment opgeruimd. De morene, die nu nog grote hoeveelheden te vinden is en bovendien goed herkenbaar is, is de grondmorene. Het bestaat uit puin, dat enigszins is afgerond en fijn materiaal, dat door het schuiven over de ondergrond is afgesleten en getransporteerd. Dit geheel van puin en fijner materiaal is tot een vrij homogene massa gemengd.

De pleistocene grondmorene wordt in Nederland keileem genoemd. Het wordt gevonden in het Noorden en Oosten van ons land. Er worden verschillende grote keien gevonden, die door de Hunnebedbouwers gebruikt werden voor hun graven. Uit de gesteentesamenstelling is af te leiden, dat de herkomst van het ijs Skandinavie is.

Stuwwallen

Wanneer een gletsjer over losse ondergrond schuift, is het mogelijk, dat dit materiaal tot een wal wordt opgedrukt. Deze wal vertoont in dwarsdoorsnede een schubstructuur.



Kuipers (1972) page 141 uit: Edelman (1950); Edelman (1950)
fig. 6 Stuwwal

Een stuwwal onderscheidt zich van eindmorene-afzetting van glaciaal bewerkte materialen aan het eind van een gletsjer- juist deze geschubde structuur van oudere merendeels rivierafzettingen.

Er komen vanzelfsprekend allerlei tussenvormen van eindmorene en stuwwal voor.

Smeltwaterafzettingen

Naast de direct door het ijs afgezette sedimenten komen ook door ijs en water (rivier) afgezette sedimenten voor. Dit zijn zo genoemde fluvioglaciale afzettingen. De vormen. die hierbij horen zijn:

1. zeer vlakke puin/zandwaaier (sandr) afgezet voor het ijsfront

2. langgerekte slingerende ruggen met vrij uniforme breedte (esker). Zij zijn in of onder de gletsjer in smeltwatertunnels ontstaan. Zij kunnen vele honderden kilometers lang zijn en enkele tientallen meters hoog.

3. fluvioglaciale afzettingen in de vorm van terrassen tussen de gletsjer en de dalwand of stuwwal afgezet door smeltwaterbeken op en langs de gletsjer. Ter plaatse van van blokken ijs (z.g. doodijs) in een kamterras of sandr vindt geen sedimentatie plaats. Na het afsmelten van het ijs blijven depressies over. Voorbeelden hiervan zijn het Uddelermeer en het Zuidlaardermeer.

Periglaciale verschijnselen

In niet alle ijstijden is het landijs tot in Nederland gekomen. Maar de temperatuur in ons land was toch zodanig, dat er speciale vormen ontstonden ten gevolge van het bevriezen van de grond. Bepalend voor dez structuren zijn temperaturen gedurende lange periodes van het jaar beneden 0o C, de aanwezigheid van bpdemvocht en een spaarzame of geheel ontbrekende vegetatie. De verschillende vormen, die tot periglaciale verschijnselen behoren zijn permafrost, vorstheuvels of pingo's en vorstscheuren.

Permafrost

Aardlagen, die langer dan een jaar en temperatuur benedeb 0^oC hebben, worden als permafrost aangeduid. In het algemeen bevindt zich direct boven deze laag een laag, die gedurende het warme seizoen ontdooit en gedurende het koude seizoen weer bevriest. Juist dit bevriezen en dooien levert bijzondere vormen op; het veroorzaakt sterke deformatie van niet verharde lagen vooral bij afwisseling van lagen grofkorrelig en fijn korrelig materiaal. Dit verschijnsel wordt kryoturbatie genoemd. Deze kryoturbatie wordt op vele plaatsen in de Nederlandse ondergrond gevonden.

De dikte van de permafrostlaag kan tot enkele honderden meters oplopen in de koudste gebieden. Zij neemt in derichting van de rand af tot enkele tientallen meters en de bevroren pakkettevallen uiteen in blokken van zeer afwisselende afmetingen.

Cooke and Doornkamp (1974) , p.22

fig. 7 Permafrost

Dit proces van opvriezen en dooien kennen we iedere winter met enige vorst, wanneer de wegen door "opdooi" kapot gaan. Eveneens moet er in gebieden met permafrost aan gedacht worden om leidingen en gebouwen te isoleren om warmte-overdracht van gebouw naar omgeving te uit te sluiten om verzakkingen door smelten te voorkomen.

Vorstheuvels of pingo's

Een pingo is een kleine heuvel met een ijskern, die de opheffing heeft veroorzaakt. Ze ontstaan uitsluitend in permafrost gebieden. Bij het aangroeien van deze ijskern kan de aardlaag eroverheen breken en dan "zakt" de heuvel "in".

Hails (1977) and Standaardgidsen (?) p. 26

fig. 8 Pingo

Hetzelfde gebeurt bij het smelten van de ijskern. Er blijft dan een min of meer rond meertje over, dat door een walletje omgeven is. De grootte van deze meertjes kan varieren van enkele tientallen meters tot enkele honderden meters. In Nederland vindt men vele van deze meertjes, die vaak met veen zijn opgevuld. Deze meertjes worden dobben genoemd. De afmetingen variëren van 150m voor ronde en tot 250m voor ovale meertjes.

Vorstscheuren en vorstspleten

Door plotselinge snelle temperatuurdaling van 20o of meer kunnen er spleten en scheuren in de bodem ontstaan als gevolg van de volumeverandering van ijs. Deze spleten kunnen opgevuld worden met ander materiaal uit de omgeving. Deze vorstspleten en scheuren komen in heel Nederland voor.

De ijstijden

Een groot aantal verschijnselen in gebieden, die thans meer of minder ver van huidige gletsjers en landijskappen verwijderd liggen, kan slechts verklaard worden door aan te nemen, dat er in het recente geologische verleden gletsjers en landijs een grotere verbreiding hadden dan nu het geval is. Deze verschijnselen zijn talrijk. Zij omvatten zowel aanwijzingen voor glaciale erosie als glaciale en fluvioglaciale sedimentatie evenals aanwijzingen voor periglaciale omstandigheden, migratie van planten en dieren, zeespiegelfluctuaties enz.

Deze koude periodes worden stratigrafisch gelocaliseerd in het Pleistoceen.

Indien een belangrijke vergletsjering of glaciatie optreedt, spreekt men van een ijstijd of glaciale tijd, kortweg glaciaal genoemd. Bij opeenvolging van verschillende glacialen wordt de tussen gelegen warmere periode interglaciaal genoemd. Warmere periodes (van kortere duur) in een ijstijd wordt een interstadiaal genoemd.

Voor Nederland en omgeving kan men van een glaciaal spreken, indien de vegetatie eenarctisch of subarctisch heeft. Dit is met stuifmeelonderzoek vast te stellen (pollenanalyse, palynologie). Van een interglaciaal mag men spreken, wanneer het klimaat gedurende een lange tijd zo verbeterd was, dat er zich een vegetatie ontwikkelde, die vergelijklbaar is met de huidige.

Kuipers (1972)

fig. 9 Geologische tijdschaal

1.2.4 Landvormen ontstaan door wind

In Nederland kennen we twee landschappen, die hun vormen voornamelijk aan de wind te danken hebben. Met nam de duinen langs de kust en het dekzand en lössgebied in het oosten en het zuiden van het land. Overigens komen er ook duinen voor in alle zandgebieden van Nederland inclusief de riviergebieden.

Met andere woorden overal, waar het zand kan stuiven, doordat er geen begroeiing is, die het "vast houdt", ontstaan duinen.

De volgende processen vinden onder invloed van de wind plaats: erosie, transport en afzetting.

Winderosie

Bij winderosie wordt er een onderscheid gemaakt tussen wegblazen (deflatie) van materiaal door de wind en schuring of aantasting van materiaal door een met zand beladen windstroom (vergelijk zandstralen van gebouwen, metalen, glas enz.) Beide aspecten komen meestal tegelijkertijd voor. Beperkende factoren voor deflatie of stuiven zijn:

1. te kort aan materiaal

2. grondwater (nat zand stuift niet)

3. grindbanken (keienvloertje met windkanters)

4. podzolbodemprofiel, waarin een verharde B horizont aanwezig is.

Windtransport of eolisch transport

Het eolisch transport is geheel vergelijkbaar met het transport in stromend water. Omdat de valsnalheid van een materiaal korrel in lucht veel hoger is dan in water, betekent dit, dat door de wind kleinere korrels worden vervoerd dan door stromend water. Een korrel met dezelfde diameter heeft in lucht een grotere stroomsnelheid (windsnelheid) nodig dan voor vervoer in water.

Eolische accumulatie of afzetting

Het door de wind meegevoerde materiaal, of dit nu dicht aan het oppervlak of hoog in de lucht in een turbulente luchtstroom vervoerd wordt, wordt ergens afgezet. De eolische afzettingen vinden een vrij grote verbreiding over het aardoppervlak. Zij vallen op.grond van de korrelgrootte uiteen in twee hoofdgroepen: zand en loss.

Zandafzettingen

Het door de wind aangevoerde zand kan op velerlei wijze tot afzetting komen. Zo kan het afgezet worden voor en achter een obstakel, op een open vlakte als een deken, terwijl het eveneens door vegetatie "gevangen" kan worden en kan worden vastgehouden.

De vormen, die zo ontstaan zijn duinen, onder andere rivierduinen, vrije duinen en organogene duinen, dekzand en stuifzand.

Organogene duinen komen voornamelijk langs de kust voor, waarbij vastlegging door middel van vegetatie een belangrijke rol speelt.

Vrije duinen ontstaan op een open zandvlakte en migreren en veranderen hehaaldelijk van plaats en vorm. Het sikkelduin of barchaan is daar een voorbeeld van evenals dwarsduinen en lengteduinen.

Rivierduinen liggen langs rivieren; het zand is afkomstig uit drooggevallen rivierbeddingen. Gedurende de ijstijden zijn in Nederland langs de rivieren vele duinen ontstaan. Een door latere rivierafzettingen omgeven rivierduin in Nederland wordt een donk genoemd.

Dekzand komt over grote oppervlakken als een soort deken voor, alle oorspronkelijke vormen bedekkend. Deze dekzanden zijn gedurende de ijstijden in Nederland afgezet

Stuifzand ontstaat door lokale verstuiving in een zandgebied bij verstoring van de vegetatie. Denk er aan, dat elke verstoring van de vegetatie in een door de wind afgezet materiaal stuiven kan veroorzaken.

STIBOKA (1962) p.189

fig. 10 Eolische afzettingen

Lössafzettingen

Uit korrelgrootte-analyses van löss blijkt, dat steeds de fractie van 16-50 micron overheerst.

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen loss afkomstig uit woestijnen (continentale löss) en löss afkomstig uit vroegere periglaciale gebieden:de glaciale loss. De continentale löss is afgezet aan de lijzijde van woestijnen (de löss van China ten opzichte van de Gobiwoestijn). De glaciale löss is afkomstig uit gebieden, waar tijdens de ijstijd de vegetatie ontbrak en waar voldoende fijn en los materiaal aanwezig was om aan deflatie bloot te staan.

Algemeen wordt tegenwoordig aan genomen, dat de noordgrens van de Pleistocene lossafzettingen samenhangt met de vegetatiegrens van de laatste koude periode, namelijk de noordgrens van de koude grassteppe.

1.2.5 Landvormen ontstaan door hellingprocessen

Wanneer materiaal los raakt ten gevolge van verweringsprocessen is het mogelijk, dat onder invloed van de zwaartekracht dit materiaal in beweging komt, wanneer het op een helling ligt. Voorwaarde is, dat het materiaal de wrijving overwint, die op het materiaal daar uitgeoefend wordt.

De wrijving is afhankelijk van verschillende factoren zoals helling, vorm en ruwheid van het terrein en vorm en ruwheid van het losgeraakte materiaal. Naarmate de hellingshoek van een terrein toeneemt, de helling steiler wordt, zal een gesteente makkelijker in beweging komen. We kunnen stellen, dat er een kritieke hellingshoek bestaat, die afhankelijk is van de afgerondheid en het gewicht van het materiaal. In de praktijk betekent dit, dat er bij de aanleg van taluds voor wegen en spoorlijnen, dijken, puiduinen, oevers van rivieren, beken, kanalen en sloten en meren en plassen rekening zullen moeten houden met deze kritieke hellingshoek. Dit betekent ook, dat er plaats voor een helling moet worden vrij gehouden. Wanneer we hieraan voldoen, kan er geen massabeweging langs de helling plaats vinden.

Het water speelt bij massabeweging een zeer belangrijke rol. Naarmate de hoeveelheid water in de grondmassa op een helling toeneemt, ontstaan er vloeiprocessen. Het water fungeert als glijmiddel voor de grondmassa.

Begroeiing op een helling zal de stabiliteit van de helling bevorderen. Planten immers zijn in staat om de grond met hun wortelstelsel vast te houden en bovendien valt regen niet direct op de grond, maar wordt eerst door de plant opgevangen en gebruikt bij het groeiproces.

De volgende hellingprocessen zijn te onderscheiden:

1. vallen en rollen van stenen onder invloed van de zwaartekracht; beperkt zich tot steile hellingen-bergstortingen, lawine van stenen.

2. glijden of afschuiven; de gesteente- of grondmassa, die over enige afstand naar beneden schuift of glijdt, behoudt min of meer zijn oorspronkelijk vorm; aardverschuivingen

3. kruipen (soil creep); door afwisselend uitzetten en krimpen (nat-droog; vriezen-dooien) beweegt de grondmassa langzaam hellingafwaarts. (dit proces vindt in Nederland plaats)

4. vloeien; door verzadiging van hellingmateriaal met water krijgt de massa een plastische consistentie en gaat vloeien; de inwendige samenhang blijft niet bewaard; (dit proces vindt in Nederland plaats)

5. afspoelen;hierbij wordt los materiaal door afstromend regenwater meegevoerd; wanneer dit water zich verzamelt ni beken respectievelijk rivieren behoort dit proces tot de fluviatiele processen.(dit proces vindt in Nederland plaats)

6. soil creep; (zeer) langzame beweging (kruipen) van grond hellingafwaarts onder invloed van de zwaartekracht; de samenhang van de massa blijft behouden. (dit proces vindt in Nederland plaats)

7. soli fluctie; zie creep, maar water en/of ijs is als glijmiddel behulpzaam.

Wanneer de hoeveelheid water toeneemt en zelfs de overhand gaat krijgen, spreken we niet meer van hellingprocessen, maar van fluviatiele processen; processen onder invloed van stromend water in de vorm van rivieren, beken enz

De stabiliteit van zowel natuurlijke als gemaakte hellingen is onder andere te beinvloeden door zorg te dragen voor een bodem-/hellingbedekkende vegetatie. Vandaar, dat in Nederland wegtaluds met gras zijn ingeplant. In gebieden met natuurlijke hellingen zoals in berggebieden zijn voor zover mogelijk alle steile hellingen bebost. Wanneer dit niet het geval is kunnen we rampen zoals in het najaar van 1994 in Noord Italie verwachten. Deze ramp is onder meer ook het gevolg van het aanleggen van steeds meer skipistes zelfs op terreinen, die hier niet voor geschikt zijn. De regulatie van het water in deze gebieden is, doordat de vegetatie door deze activiteiten behoorlijk verstoord is en daardoor vaak ontbreekt erg moeilijk. Hevige regenval kan, doordat het water niet eerst in de bodem opgeslagen kan worden, katastrofale gevolgen hebben in de vorm van overstromingen.

Cooke and Doornkamp (1974) , p. 146

fig. 11 Hellingprocessen

Nature and rate of movement		GLACIAL TRANSPORT	With increasing ice content	Rock or Soil	With increasing water content	FLUVIAL TRANSPORT
FLOW	imperceptible		SOLIFLUCTION	CREEP	SOLIFLUCTION
	slow to rapid		debris avalanche		earth flow mud flow debris avanlanche
SLIDE	slow to rapid			slump debris-slide debris-fall rockslide rock fall
After Bloom (1973) , p.42
fig. 12 Classificatie van hellingbewegingen

1.2.6 References to Kilometres: geomorphological landscapes

Bloom (1973) The service of the earth (London) Prentice Hall International.

Cooke and Doornkamp (1974) Geomorphology in environmental management (Oxford) Clarendon press.

Edelman, C. H. (1950) Inleiding tot de bodemkunde van Nederland (Amsterdam) Noord-Hollandsche Uitg. mij.

Edelman, C. H. (1950) Soils of the Netherlands (Amsterdam) North-Holland Publ. Co.

Hails (1977) Applied geomorphology (Amsterdam).

Kuipers, S. F. (1972) Bodemkunde van de klei- , veen- , zand- en lössleemgronden (Culemborg) Tjeenk Willink.

Standaardgidsen (?) Brussel en Wallonië (Antwerpen) Standaard Uitgeverij

STIBOKA (1962) Bodem van Nederland (Wageningen).

Wolters-Noordhof, Ed. (2001) De Grote Bosatlas 2002/2003 Tweeënvijfstigste editie + CD-Rom (Groningen) WN Atlas Productions ISBN 90-01-12100-4.

1.3 Meters

1.3.1 Bodemeenheid

Bodems met nagenoeg gelijke profielkenmerken worden als een bodemeenheid beschouwd. Deze bodemeenheden worden middels grondboringen en landschapskenmerken ruimtelijk vastgesteld en in kaart gebracht. Dit is het werk van de Stichting Bodemkartering STIBOKA (1962); STIBOKA, Steur et al. (1987) . Het probleem van de kaarten is, dat er alleen informatie over de bovenste 1.20m wordt gegeven. Voor stedebouwkundige doeleinden is dit niet voldoende.

Voor dieper gelegen lagen kan gebruik gemaakt worden van geologische kaarten en grondboringen, waarvan de resultaten opgeslagen zijn bij de Rijks Geologische Dienst in Haarlem.

Voor Nederland bestaat er een volledige set 1:50.000 bodemkaarten, maar zowel de geologische als de geomorfologische kaarten voor heel Nederland zijn nog niet klaar. Overigens verschijnen deze kaarten ook met een schaal van 1:50.000. Meer gedetaillerde informatie is soms bij de verschillende gemeenten te verkrijgen.

1.3.2 Bodemgroep

Een onderscheid wordt gemaakt in verschillende bodemgroepen:

- kleigronden

- leemgronden

- zandgronden

- veengronden

Dit zijn in principe gronden met eenzelfde samenstelling wat betreft de korrelgroottes. Zie over korrelgroottes en benaming op bladzijde 41. Voor veengronden geldt, dat al deze gronden voor minstens 22,5% uit organische stof moeten bestaan. Veen is ter plaatse ontstaan door afsterving van planten en niet zoals klei, leem en zand gesedimenteerd of afgezet.

1.3.3 Bodemkundige landschappen

De bodemkundige landschappen worden naast de indeling op fractiegrootte ingedeeld op sedimentatie (klei, leem en zand) en/of ontstaanswijze (veen). Hier sluipt ongewild een overlapping in met de geomorfologie. De geomorfologie behandelt met name de vormen, die aan de aardoppervlakte voorkomen en hoe deze vormen ontstaan zijn.

STIBOKA (1965) De bodem van Nederland (Wageningen) p.3

fig. 13 Bodemkundige landschappen

1.3.4 Kleigronden

De kleigronden zijn uit zeewater en uit rivierwater afgezet. Dit vond plaats wanneer het water meer tot rust was gekomen. De lichtere gronden liggen dicht bij een kreek of rivier, de zwaardere gronden op een grotere afstand hier vandaan.

Men kan verschillende typen van sedimenten onderscheiden:

1) Afzettingen in vrij water in een getijdegebied (eb en vloed);

2) Afzettingen bij inbraken in een veengebied;

3) Afzettingen langs een kustlijn;

4) Onderwaterafzettingen;

5) Rivierafzettingen.

Deze verschillende wijzen van afzetten hebben verschillende typen kleilandschappen doen ontstaan.

Afzettingen in vrij water in een getijdegebied.

Bij dit type van opslibbing kunnen drie stadia worden onderscheiden:

- de zandplaat of het wadzand,

- het slik,

- de kwelder of het schor.

Bij de opslibbing in vrij water zal eerst een zandplaat of wadzand ontstaan. Dit zand komt praktisch niet, of alleen bij zeer lage ebstanden, boven water en is onbegroeid. Geleidelijk komt de plaats echter hoger te liggen en er verschijnt ook een enkele plant, bijvoorbeeld zeekraal. Het zeewater wordt hierdoor meer afgeremd. Dit heeft tot gevolg, dat behalve zand ook veel fijner slibhoudend materiaal tot bezinking kan komen. Het terrein komt bij eb meestal onder water vandaan. We spreken van een slik of wad.

Geleidelijk wordt dit slik door verdergaande opslibbing meer opgehoogd. Er komt steeds meer begroeiïng zoals zeekraal, spartina en tenslotte kweldergrassen. In een gebied met brak water, bijvoorbeeld de Biesbosch groeit er dan veel riet en griendhout. Alleen bij hoge vloedstanden komt het terrein nog onder water. We spreken dan van een kwelder, een gors of een schor. Het water is bij deze hoge vloedstanden zeer rustig, ook de begroeiïng werkt hiertoe mee.

Het gevolg is dat in dit stadium, naast fijn zand, afzetting van veel kleideeltjes uit het water plaatsvindt.

Men onderscheidt bij dit type van opslibbing nog aanwassen en opwassen.

Bij een aanwas vindt de opslibbing tegen het bestaande, meestal reeds bedijkte land plaats. Na de bedrijking van deze nieuwe aanwas liggen de zwaardere gronden dus tegen de oude dijk aan, de lichtere bij de nieuwe dijk.

Een opwas ontstaat geheel in vrij water. Het centrum bestaat uit een zandplaat omgeven door kreken. In het midden van de opwas liggen de zwaarste gronden, langs de randen de lichtere.

Deze afzettingen in vrij water hebben een vlak gelegen polderlandschap veroorzaakt.

Hiertoe behoren in:

ZUIDWEST NEDERLAND	NOORD NEDERLAND	OUDE DROOGMAKERIJEN
Schorgronden	Gorsgronden jonge kweldergronden jonge zeeboezemgronden	wadgronden
Plaatgronden		kweldergronden
Kreekbeddinggronden		moddergronden

fig. 14 Afzettingen in vrij water

Dit zijn alle kleigronden met meer of minder goede eigenschappen en, waarbij zand niet al te diep in de ondergrond voorkomt.

Afzettingen bij inbraken in een veengebied

Wanneer de zee of een rivier een veengebied binnendringt, zal op de plaats van de inbraakgeulen het veen worden weggeslagen. Het veen, dat tussen de kreken is overgebleven, ligt hoog. Bij vloed zal het vanuit de kreken worden overstroomd. De opslibbing vindt direkt op schor- en kwelderhoogte plaats. Er ontstaan dus direkt vrij zware kleidekken op het veen.

STIBOKA (1965) De bodem van Nederland (Wageningen) p.41

fig. 15 Kreken in het veenlandschap van het westland

De kreken zelf slibben geleidelijk dicht. Na de ontwatering van het gebied klinkt het veen sterk in.

Daar in de vroegere kreken maar weinig veen meer aanwezig is, is hier de klink veel geringer dan buiten de kreken. Het gevolg is, dat de vroegere, opgeslibde kreken nu als ruggen in het landschap liggen, en de hiertussen gelegen klei-op-veengronden als lage gebieden, de zogenaamde poelen.

Dit verschijnsel wordt de omkering of de inversie van het landschap genoemd.

Kuipers (1972)

fig. 16 Ontwikkeling van dwarsprofielen van een kreek

In Noord-Nederland drong het zeewater met veel minder kracht het veengebied binnen. De strandwallen van de waddeneilanden en de kwelderwallen langs de kust vormden een bescherming. Vandaar dat hier meer sprake is van dunne dekken klei op het veen, terwijl grote kreekruggen ontbreken. Kleine hoogteverschillen als gevolg van inversie zijn er wel.

Landschappen en bodemreeksen

In het inversielandschap van Zuid-West Nederland onderscheidt men de volgende bodemreeksen:

- kreekruggronden,

- poelgronden,

- kleiplaatgronden.

Oude kreekruggronden: dit zijn de hoger gelegen kalkarme zavelgronden met in de ondergrond kalkrijk slibhoudend zand.

Oude poelgronden: dit zijn kalkarme, matig zware, laaggelegen kleigronden met in de ondergrond veen.

Kleiplaatgronden: hieronder verstaat men kalkarme zavelgronden met een storende, zeer dichte kleibank van slechte structuur in de ondergrond.

In Noord Nederland kent men de bodemreeksen:

- klei-op-veengronden,

- roodoorngronden,

- woudgronden,

- knipkleigronden (klei-op-veengrond of knipklei).

Roodoorngronden: redelijk ontwaterde klei-op-veengronden met een rood-bruine kleu en in droge toestand stoffig en rul.

Woudgronden: kleigronden met hoger organisch stofgehalte.

Kuipers (1972) page 160

fig. 17 Doorsnede van het noordelijk zeekleigebied

Afzettingen langs een kustlijn

De dagelijkse eb- en vloedbeweging veroorzaakt vertikaal op de kustlijn gerichte heen- en weergaande stromingen. Bij de overgang van eb naar vloed is er een stilstand in het water. Er kunnen dan zand- en slibdeeltjes tot afzetting komen. De evenwijdige aan onze kust verlopende zandbanken en de strandwallen met daartussen de strandvlakten zijn zo te verklaren. Door stuiven zijn uit en op deze strandwallen duinen ontstaan.

Ook de kwelderwallen met daartussen de kwelderbekkens evenwijdig aan de oude Fries-Groningse kustlijn zijn op dezelfde manier te verklaren. De sedimentatie vond achter de waddeneilanden in een iets rustiger milieu plaats, waardoor de kwelderwallen uit lichte zavelgronden en de kwelderbekkens uit zwaardere gronden ontstaan.

Onderwaterafzettingen

In de Noordoostpolder en in Flevoland zijn de meeste gronden ontstaan, doordat in de vroegere Zuiderzee en in het latere IJsselmeer in zeer rustig milieu slib tot op de bodem zonk. De zwaarste gronden liggen het dichst bij het "oudeland". Slechts geleidelijk worden de gronden naar het noorden toe lichter. Deze afzettingen zijn dus gekenmerkt door een grote gelijkmatigheid in horizontale richting.

In vertikale richting, dus in het bodemprofiel, treft men allerlei lagen en laagjes aan. Onderin ligt het humeuze materiaal uit de periode, toen de Zuiderzee ontstond doordat een groot veengebied door de zee werd aangetast (veen en detrius). Hierop liggen de afzettingen uit de periode van de Zuiderzee. Soms treft men hierop nog aan een dunne afzettingen uit de IJsselmeerperiode.

Rivierafzettingen

Men onderscheidt sedimentatie vanuit:

- de meanderende rivier,

- de getijdenrivier,

- de vlechtende rivier (komt niet meer in Nederland voor).

De bodemreeksen in het gebied van de meanderende rivieren en getijdenrivieren zijn:

- Stroomruggronden: hooggelegen gronden met een zwaardere bovengrond die geleidelijk overgaat in een lichtere ondergrond.

- Komruggrond: zware tot zeer zware kleigronden met soms veenvorming.

- Uiterwaardengronden: ontstaan na bedijking van de rivieren.

- Overslaggronden: ontstaan bij dijkdoorbraken.

Nieuwe indeling en benaming van de kleigronden.

Brikgronden: deze komen voor in enkele oudere rivierafzettingen in Limburg en de Achterhoek (zogenaamde rivierlemen). Het zijn gronden met een zwaardere laag, een inspoelingslaag van klei in de ondergrond. Deze laag wordt briklaag of textuur-B genoemd.

Eerdgronden: deze komen in het kleigebied voor op enkele plaatsen in West-Friesland en in de Oude Droogmakerijen. Het zijn gronden met een dikke, duidelijk donkere, humeuze bovengrond.

Vaaggronden: dit zijn alle gronden die geen duidelijke profielontwikkeling vertonen. Men ziet dus geen duidelijk horizonten in het profiel en ook geen typisch donkere bovengrond. Verreweg de meeste gronden uit het zee- en rivierkleigebied worden tot deze orde gerekend.


veengrond	podzolgrond	brikgrond	eerdgrond	vaaggrond
Sticht.Wetensch.Atlas_v.Nederland, Berg et al. (1987) page 11
fig. 18 Prototypen van de bodemclassificatie

1.3.5 Zandgronden

Een deel van onze zandgronden is afgezet door de zee en de rivieren: veel zand is echter door de wind aangevoerd.

Als gevolg van de verschillende ontstaanswijzen is een aantal typische landschappen in het zandgebied te onderscheiden:

1. het grofzand-, rivierterrassen- en stuwwallenlandschap;

2. het dekzandlandschap;

3. het stuifzandlandschap ;

het holocene duin- en zeelandschap.

STIBOKA (1962); STIBOKA, Steur et al. (1987) page 184

fig. 19 Het stuwwallenlandschap

Het grofzand-, riviertereassen- en stuwwallenlandschap.

Het vlakke rivierterassenlandschap treft men onder andere aan op verschillende plaatsen in Midden-Brabant en op de Peelhorst in Oost-Brabant. Waar deze grofzandige en lemige afzettingen van de pre-glaciale rivieren door de gletsjermassa's gedurende de derde ijstijd zijn opgestuwd, is het stuwwallenlandschap ontstaan (de Utrechtse- en Veluwse heuvelruggen, Montferland, Overijssel, Rijk van Nijmegen, het Gooi). Deze gronden, van oorsprong rivierzanden en -lemen, zijn over het algemen scheikundig rijker dan de dekzanden.

Ondanks dat zijn ze toch landbouwkundig wegens hun grote droogtegevoeligheid meestal van slechte kwaliteit. Vandaar dat men er voornamelijk bos en heide aantreft.

Het denkzandlandschap

Het dekzandlandschap omvat het grootste gedeelte van onze pleistocene zandgronden. Reeds eerder werd vermeld, dat het zuivere dekzandlandschap niet geheel vlak is, doch ook geen grote hoogteverschillen kent. Het is zwak golvend. Het zand heeft een vrij uniforme samenstelling; het werd door de wind afgezet op een ondergrond van oudere afzettingen van uiteenlopende aard. Het is fijner dan het zand van het stuwwallenlandschap. Er is echter wel enige variatie in granulaire samenstelling (grootste fraktie 105-150 mu).

Door het dekzandlandschap lopen vrij brede beekdalen; deze zijn ontstaan in vroegere tijden, toen grote massa's water afgevoerd moesten worden. De breedte is niet in overeenstemming met de omvang van de huidige beekjes. Verder treft men hier vele niet-doorlopende dalen aan. Dit zijn de laagten tussen de dekzandruggen.

1 = heidplag; 2= loodzand; 3 en 4 = oerlagen; 5= geelbruin zand met bruine fibers; 6 = bruin zand; 7 = geel zand; 8 = rood of geel zand; 9 = sterk humeus zand; 10 = grijs zand; 11 = veen.

(…)

fig. 20 Doorsnede plateau-beekdal met begroeiing

Oorspronkelijke begroeiïng en bewoning.

De beekdalen waren vanouds zeer moerassig. Op de laagste plekken groeide veen, op de iets hogere gedeelten ontwikkelde zich een zeer dicht ondoordringbaar moerasbos. Dit was mogelijk doordat deze plantengroei kon profiteren van het betrekkelijk voedslerijke grondwater, dat van de hogere gronden afstroomde en ook van beekwater. Nog iets hoger, dus langs de randen van de beekdalen, groeide hoog opgaand hout. Deze wouden leven nog voort in de plaatsnamen, bijvoorbeeld de Friesche Wouden, Westerwolde in Groningen, Paterswolde, Ruinerwolde in Drenthe, Woudenberg, Renswoude in de Gelderse Vallei, Sliebengewald in Noord-Limburg. Al deze plaatsen liggen inderdaad op de vochtige zandgronden. Buiten de beekdalen lag het terrein vrij vlak. De waterafvoer was slecht en het water was voedselarm. Hier ontwikkelde zich een veel aremere plantengroei. Op de lage vochtige plekken groeide dopheide, wollegras, pijpestrootjes, enzovoort; op de hogere plekken struikheide, berken en dennen.

Op de vruchtbare plekken heeft de mens zijn nederzettingen gemaakt en wel daar, waar het net niet te vochtig was. Men komt dan dus terecht op de oevers van de beken of op de iets in de lage zandgronden uitstekende dekzandgronden. Hier werd het bos gerooid, ging men wonen en kwamen ook de bouwlanden te liggen (es, eng of enk). Door regelmatige aanvoer van heideplaggen en zand, die in de schapenstallen werden gebruikt als strooisel, zijn deze bouwlanden in de loop der eeuwen aanzienlijk opgehoogd. Een iets lager gelegen strook werd ook nog ontgonnen en in gebruik genomen als grasland. Verder naar de beek toe werd het terrein te vochtig en ontoegankelijk, zodat hier voorlopig de "wouden" bleven staan. Later is ook hier grasland gemaakt.

Op de armere gronden werden de schapen geweid. Daardoor zijn deze eeuwenlang met heide begroeid geweest. De schapen grazen namelijk alle opkomende jonge bomen af. Zodra er geen schapen meer gehouden worden, ontstaat weer schraal dennen- en berkenbos.

De oppervlakte van het bouwland dat men had, stond in nauw verband met de hoeveelheid mest, en dus met het aantal schapen en daardoor met de oppervlakte aan heidegrond, waarover men beschikte. Men kon dus niet naar willekeur heide ontginnen tot bouw- of grasland.

Pas sedert het gebruik van kunstmest, dus ongeveer vanaf 1900, zijn deze gronden op grote schaal tot kultuurland gemaakt (de ontginningsgronden).

Het stuifzandlandschap.

Stuifzandlandschap kan men verspreid overal in het dekzand- en in het stuwwallenlandschap aantreffen, bijvoorbeeld langs de oevers van de Maas en de Overijsselse Vecht, in het Land van Maas en Waal (de Drunense Duinen), op de Hoge Veluwe (bijvoorbeeld bij Kootwijk), langs de Hondsrug (Drouwenerzand), enzovoort. Deze stuifzanden zijn veel jonger dan de dekzanden. Ze ontstonden in het Holoceen, doordat de wind vat kreeg op de onbegroeide grond. Meestal was dit een gevolg van beschadiging van de natuurlijke begroeiing door de mens (kappen van het bos, bosbranden, een te intensieve beweiding van de hei met schapen). Ook grote droogte kan de oorzaak zijn, evenals uitstuiven van tijdelijk droge rivierbeddingen. Het weggestoven zand kwam een eindje verder tot stilstand, op iets lagere vochtige plaatsen met een flinke begroeiing. Hier ontstonden dan de stuifduinen. Het oorspronkelijke, humeuze bodemprofiel treft men vaak nog onder in de stuifzandprofielen aan. De eerst hoge, droge plekken waar het zand vandaan kwam, werden nu de laagste gedeelten van het terrein. Bodemkundig zijn stuifzandgronden nog jong. Er heeft nog weinig profielvorming in plaatsgevonden.

Het holocene duin- en zeezandlandschap.

De gronden van dit landschap zijn veel jonger dan de tot nu toe genoemde zandgronden. Ze liggen langs de Noordzeekust.

Men onderscheidt binnen het duinzandlandschap nog:

- het jonge duinzandlandschap

- het oude duinzandlandschap.

Het jonge duinzandlandschap ten zuiden van Egmond bestaat uit kalkrijk, ten noorden van deze plaats uit kalkarm zand. Het omvat in hoofdzaak de eigenlijke duinen. De gemiddelde korrelgrootte van het zand is ? 200 u. Bodemvorming heeft hier praktisch nog niet plaatsgehad.

Het oude duinzandlandschap bestaat uit kalkloze (ontkalkte) vlakke strandwallen (geest) met daartussen de lage strandvlakten. Dit landschap dateert uit ? 2300 jaar voor Christus.

Als gevolg van een eeuwenlange bosbegroeiïng heeft zich in deze gronden een bosprofiel ontwikkeld, vooral in de vochtige gedeelten van dit gebied.

De kwaliteit van de strandwalgronden hangt sterk samen met de grondwaterstand. Wanneer deze op ? 50 - 60 cm beneden maaiveld staat, en geen storende lagen (bijvoorbeeld slib- of humuslagen) aanwezig zijn, zijn het groede bloembollengronden. Ook fruitteelt is mogelijk. Een goede beheersing van het grondwater (geen sterke schommelingen) is dan echter nodig. In Zuid-Holland heeft men dit bereikt door het in de hand houden van het polderpeil. Elders is dit van nature min of meer het geval door voortdurende afstroming van water van de hoger gelegen duincomplexen. Meestal is dit echter niet voldoende; tevens put de duinwaterleiding uit dit reservoir. Om dichter bij het grondwater te komen, is men in verschillende duinzandgebieden tot gedeeltelijke afgraving van het zand overgegaan. Dit zijn de zanderijen.

In de strandvlakten is meestal veen gevormd of klei afgezet. Ze zijn in hoofdzaak in gebruik als grasland. De zeezandgronden werden reeds bij de plaatgronden van de zeeklei behandeld.

De bodemvormende processen in zandgronden.

Zoals uit het voorgaande blijkt kunnen we de best ontwikkelde bodems juist in de zandafzettingen vinden, daar deze voor een deel het laatst aan bodemvormende processen hebben blootgestaan. De belangrijkste voor de zandgronden zijn:

1. in- en uitspoeling;

2. ophoping van organische stof.

In- en uitspoeling

In zandgronden kan sprake zijn van uit- en inspoeling van ijzer, aluminium en organische stof. Hierdoor ontstaan podsolgronden. Dit zijn gronden met direkt on de humeuze bovengrond (A1 zie fig. 21 ) een horizont die arm is aan ijzer, aluminium en organische stof (A2) en daaronder een horzont met extra veel organische stof en soms ook ijzer en aluminium (B).

	A1 donker gekleurde laag, waarin organische stof is opgehoopt A2 laag, waar uitspoeling heeft plaats gevonden; meestal lichter van kleur dan A1 tot asgrijs (podzol) toe uitspoeling bestaat uit organisch materiaal en/of mineralen, zoals kalk, ijzer, aluminium en slib B inspoelingslaag; donker tot zwart van kleur inspoeling van onder A2 genoemde stoffen C het niet veranderde uitgangsmateriaal ook wel moedermateriaal genoemd G het begin van de gereduceerde laag. G is de laag, waarin het grondwater zit; deze laag kan in elke horizont beginnen, bijvoorbeeld A2G en BG de gereduceerde laag is te herkennen aan een blauwgrijze kleur, die door de gereduceerde vorm van ijzer ontstaat; de overgang wordt grondwaterspiegel genoemd. Boven het grondwater vertoont het profiel eerst een afwisseling van roest en grijzevlekken en daarboven een egale roestkleur. (NB deze kleuren komen alleen voor in bodems met ijzer). Alle bodemhorizonten zijn in principe in elk bodemprofiel aanwezig, maar vaak door een te korte periode van bodemvorming nog niet als zodanig herkenbaar. Dit geldt in sterke mate voor de Nederlandse situatie.
Kruedener (1951)
fig. 21 Bodemprofiel

We kunnen twee typen van podsolen onderscheiden:

- de moderpodsolen;

- de humuspodsolen,

De moderpodsolen zijn ontstaan op de mineralogisch wat rijkere zandgronden, bijvoorbeeld op het gestuwd preglaciaal van de Veluwe (opgestuwde rivierzanden) en op iets lemige zandgronden. Als gevolg van de iets hogere pH in deze gronden heeft het uit- en inspoelingsproces niet in de meest hevige vorm plaatsgevonden.

Men ziet geen scherp opvallend van elkaar gescheiden A, B en C-horizont, dus geen loodzandlaag en oerbank. Uit de A-horizont is nog niet alle ijzer verdwenen. Wanneer door gloeien de organische stof uit deze laag is verwijderd ziet men hier wel een minder roodbruine kleur dan in de onderliggende duidelijke roodbruine gekleurde B-horizont. De organische stof in deze B-laag is van de modertype.

Vroeger werden deze gronden wel humus-ijzerpodsolen of bruine bosgronden genoemd. Het grondwater heeft bij de vorming van deze gronden geen invloed gehad.

Van nature ontwikkelt zich onder deze omstandigheden een iets rijkere begroeiïng, zoals loofbos. Hierdoor is een wat dikkere humeuze bovenlaag ontstaan dan bij de heidegronden.

Bij de humuspodsolen is het ijzer en de organische stof zeer sterk uitgespoeld. Dit kon gebeuren op een mineralogisch zeer arme, zure zandgrond. Dit proces is nog versterkt door een "zure" begroeiïng zoals heide. Men treft deze profielen daarome veel aan op de heide-ontginningen van de dekzanden. Humuspodsolen kunnen zowel hoog boven als binnen het bereidk van het grondwater liggen. Bij de humuspodsolen is de A-horizont geel ontijzerd; een deel van deze laag is teven meestal humusarm (het loodzand). De B-horizont is geheel of voor een groot deel ontijzerd en bestaat meestal uit een typische humus- of humusijzerbank. Deze humus is sterk vervloeid (amorfe humus) en heeft de zandkorrels dikwijls aaneengekit. Door gloeien is de ontijzering goed vast te stellen.

De ophoping van organische stof

Veel zandgronden bezitten een duidelijke donkere bovengrond. Deze kan zijn ontstaan door aanvoer van organische stof door een weelderige plantengroei, niet al te sterke vertering van deze organische stof (te nat, te zuur) of door aanvoer van humeuze grond door de mens (ophoping). Bij het nieuwe klassifikatiessysteem worden deze gronden eerdgronden genoemd. Is de A1 dikker dan 50, dan spreekt men van dikke eerdgronden. Hiertoe behoren onder andere de enkeerdgronden (de oude bouwlanden of wel enk- of esgronden). De humeuze bovengrond is ontstaan door ophoging met plaggenmest. Ook het stalzand in de mest en stuifzand hebben tot de ophoging bijgedragen. Onder dit humeuze dek treft men wel podsolen aan (met loodzand en oerbank) doch ook wel grondwaterprofielen. Wanneer het humusgehalte niet te laag ligt en het humeuze dek flink dik is, dan zijn het goede bouwlandgronden. De pH is vaak te laag. Men onderscheidt de zwarte- en de bruine enkeerdgronden.

De zwarte enkeerdgronden zijn ontstaan in streken, waar men uitsluitend de beschikking had over heideplaggen. De bruine wijzen op een iets voedselrijkere grond en een betere kwaliteit humus; ze zijn opgehoogd met bosstrooisel of met grasplaggen.

PODSOL-GRONDEN	Moderpodsolgronden Moderpodsol - B			Holtpodsolgrond dunne A1 (bruine bosgrond
	Humuspodsolgronden humuspodsol - B	Hydropodsolgronden (nat)	Moerige podsolgronden met moerige (venige) bovengrond	Moerpodsolgrond Moerige A1 (laagten in lage ontginningsgronden)
				Dampodsolgrond met humeus zanddek (versleten dalgrond)
			Gewone hydropodsolgronden	Veldpodsolgrond dunne A1 (lage ontginningsgrond)
				Laarpodsolgrond dikkere A1 (oudere ontginningsgrond)
		Xeropodsolgrond droog		Haarpodsolgrond dunne A1 (hoge heide ontginningsgrond)
				Kamppodsolgrond dikke A1 (oudere ontginningsgrond)

fig. 22 Podsolgronden

EERDGRONDEN	Dikke eerdgronden dikke A1		Enkeerdgronden	Bruine enkeerdgrond bruine A1
				Zwarte enkeerdgronde zwarte A1
	Dunne eerdgronden	Hydro-eerdgronden geen ijzerhuidjes of reductie binnen 80 cm	Moerige eerdgronden (moerige, venige eerdlaag)	Broekeerdgrond (laagste delen van beekdalen)
			Gewone hydroeerdgronden geen venige bovengrond	Bruine beekeerdgrond bruine A1 en roestvelkken (gleygronden uit de beekdalen)
				Zwarte beekeerdgrond zwarte A1 verder idem
		Xero-eerdgronden ijzerhuidjes		Kanteerdgrond dunne A1

fig. 23 Eerdgronden

Leemgronden

Onder leemgronden vallen lössgronden en verweringsgronden. De lössgronden zijn in hoofdzaak tot Zuid-Limburg beperkt en komen verder over kleinere oppervlakten voor in Noord-Brabant en Gelderland (onder andere op de Postbank). Löss is een windafzetting met een zeer uniforme korrelgrootteverdeling en een hoog percentage leem. In deze gronden is door inspoeling een kleihoudende horizont ontstaan. De lössgronden zijn de oudste akkerbouwgronden van ons land. Het landschap is sterk geaccidenteerd en onderhevig (geweest) aan watererosie.

De oude verweringsgronden zijn beperkt tot kleine oppervlakten in Zuid-Limburg. Ze komen voor op oude geologische formaties zoals krijt en vuursteeneluvium. Deze gronden bevatten duidelijke sporen van verschillende bodemvormingsprocessen.

1.3.6 Veengronden en veenontginningsgronden

Ontstaan van veen

Het meeste in ons land voorkomende veen is niet, zoals klei en zand, van elders aangevoerd en gesedimenteerd. Het is ter plaatse ontstaan door afsterving van planten. Als gevolg van zeer natte omstandigheden (geen lucht) en soms ook een lage pH verteerden deze planten niet of slechts gedeeltelijk. Er vond dus ophoging van organische stof plaats. Soms tot zeer dikke pakketten.

De meeste veenlagen zijn tijdelijk wel onderhevig geweest aan vertering; ze hebben namelijk een tijdlang aan de oppervlakte gelegen, waardoor zuurstof kon toetreden. Men ziet daarom veelal een grondmassa, waarin moielijk resten van planten meer zijn te herkennen, en daarin duidelijk herkenbare resten van wortels, takjes, zaden, enzovoorts.

Veensoorten

De veensoorten die we kennen zijn het gevolg van de verschillende plantengezelschappen, die aan de veenvorming hebben deelgenomen.

Een belangrijke indeling is de volgende:

- eutroof veen: ontstaan in voedselrijk water;

- mesotroof veen: ontstaan in voedselhoudend water;

- oligotroof veen: ontstaan in voedselarm water.

De belangrijkste veensoorten zijn:

- jong mosveen;

- oud mosveen;

- bosveen;

- zeggeveen;

- rietveen.

Jong mosveen (bolster grauwveen).

(bolster grauwveen).Dit is lichtbruin gekleurd veen, waarin duidelijk de veenmossen, waaruit het is opgebouwd, nog zijn te herkennen.

Veenmos groeit in een omgeving van voedselarm vocht, dus op plekken, waar veel regenwater en geen grond-, rivier- en zeewater komt. Voor de turfwinning is het jonge mosveen niet geschikt, het komt echter als turfmolm of turfstrooisel in de handel.

STIBOKA (1962); STIBOKA, Steur et al. (1987) page 146

fig. 24 Botanische veensoorten

Oud mosveen

Oud mosveen is een donker gekleurd, sterk vergaan veen. Vandaar, dat het ook wel zwart veen wordt genoemd. De veenmossen herkent men nauwelijks meer in de zwarte grondmassa. Wel ziet men er heidetakjes en stronken in en eveneens het vezelige wollegras. Men treft het aan onder het jonge mosveen. Voor het maken van turf is deze veensoort zeer geschikt. Het oude mosveen is op dezelfde manier ontstaan als het jonge. Het is echter veel ouder: de groei van het veenmos werd telkens onderbroken doordat het klimaat af en toe droger werd. Het reeds gevormde veenmos ging dan verweren en kreeg hierdoor een donkerder kleur. Tijdens deze drogere perioden ontstond tevens een iets andere plantengroei, met veel heide, wollegras en dergelijke.

Bosveen

Bosveen is een sterk vergaan veen. In de donkergekleurde grondmassa herkent men takjes en wortels van de bomen, waaruit het is ontstaan. In de grondwaterzone is het bruin-rood gekleurd. Bosveen is meestal vermengd met een zeker percentage slib. Het ontstaat namelijk alleen op plaatsen, waar van tijd tot tijd rivierwater over het land komt. Dit water brent de voor de boomgroei benodigde hoeveelheid voedsel aan, terwijl bij het wegtrekken van het water de grond toch nog voldoende doorlucht wordt voor een goede doorworteling. Voor turfwinning is dit veen ongeschikt. Vandaar, dat men het bosveen nog overal in West-Nederland in onvergraven toestand aantreft in tegenstelling tot het mosveen.

Zeggeveen

Zeggeveen is eveneens een donker gekleurd, vormloos veen. In de grondmassa ziet men echter talloze kleine, grijze worteltjes. Soms komen er ook takjes van de berk en de gagel en ook wel riet in voor. Het ontstaat in een omgeving van niet al te voedselarm vocht, dus op plaatsen, waar het grondwater invloed heeft.

Rietveen

Rietveen is een licht gekleurd, ietwat gelaagd soort veen. Het is goed herkenbaar doordat er veel grove, platgedrukte wortelstokken van het riet in voorkomen. Het bevat meestal een meer of minder groot percentage slib; rietveen ontstaat op vochtige plaatsen met vrij voedselrijk, vaak iets brak water. Onder dergelijke omstandigheden groeit er veel riet en is ook het slibgehalte te verklaren. Het is vaak zeer zuur en vertoont dan de gele katteklei-vlekken. Het rietveen komt meestal voor op de overgang van veen naar klei.

Bagger en meermolm

Bagger en meermolm is organisch materiaal, dat onder water in plassen meren, en ook wel in oude sloten, is afgezet. Het is ontstaan in voedselrijk water uit de resten van lagere planten en dieren, zoals wieren, schelpdieren, diatomeeën, die in het water leefden. Vaak is het vermengd met klei of veen, dat door afslag in de plassen terecht is gekomen. Gyttja in voedselrijk water afgezette bagger of meermolm. Dy in zuur water afgezette bagger of meermolm.

Laaggelegen veengronden

Hiertoe behoren in hoofdzaak lage en natte veengronden, opgebouwd uit verschillende veensoorten. Langs de rivieren en in de beekdalen zijn dit meestal bos- en broekveen met houtresten. Op enige afstand van de rivier gaan deze over in riet- en zeggeveen en nog verder weg in veen-mosveen. Deze veensoorten worden vaak op elkaar aangetroffen in soms zeer dikke pakketten, waarin ook klei voorkomt. Voorzover het laagveen uit kleiarm veenmosveen bestaat, is het grotendeels weggebaggerd of -gegraven ten behoeve van de trufwinning. Hierdoor zijn in West-Nederland en in de kop van Overijssel uitgestrekte plassen gevormd. Het grootste deel hiervan is vanaf de zestiende eeuw ingepolderd. Een aantal van deze plassen, zoals de Haarlemmermeer was reeds voor de turfwinning als meren in het veengebied aanwezig.

Rondom de nog resterende veenplassen, onder andere de Westeinderplassen, Loosdrechtse Plassen en ook in Noord-West Overijssel en in de Zaanstreek vindt men grote gebieden met pet- of trekgaten. Deze zijn een overblijfsel van de turfwinning. Ze bestaan uit langgerekte geulen, waaruit veen is gebaggerd of gegraven. Deze geulen zijn gescheiden door stroken niet-vergraven veen, de ribben of zetwallen, waarop de turf werd gedroogd. De geulen groeien geleidelijk weer dicht, waardoor men petgaten in verschillende verlandingssstadia aantreft. Sommige complexen zijn ontgonnen tot slecht grasland en worden aangeduid als aangemaakte pekgaten. het niet-vergraven deel van het laagveen bestaat uit kalkarme kleigronden met een venige bovenlaag of uit veengronden met een dunne kleidek.

Ze zijn ontstaan door het geleidelijk uitwiggen van zee- en rivierklei over het veen. Het zijn dikwijls de overgangsstroken tussen de zee- of rivierkleigronden en de klei-arme laagveengronden.

Hooggelegen veen- en dalgronden

Hoogveen ligt hoog ten opzichte van de zandgronden in de omgeving. Het bestaat overwegend uit kleiarm veenmosveen. Onvergraven en gedeeltelijk vergraven hoogveen komt nog slechts in kleine oppervlakten voor bij Emmen, Vriezenveen en in de Peel. Het zijn de laatste resten van de eens zeer uitgestrekte hoogveengebieden in het noordoosten en zuiden van Nederland.

STIBOKA (1962); STIBOKA, Steur et al. (1987) page 152

fig. 25 Veen- en dalgrond

Na ontwatering is in deze gebieden het veen voor de turfwinning gestoken, waarna het restveen tot dalgrond is ontgonnen. De turf werd meestal per schip via wijken afgevoerd. Deze kanalen dienden tevens voor ontwatering en ontsluiting. De jongere dalgronden zijn systematisch afgeveend en tot kultuurland ontgonnen. De bodemprofielen bestaan uit een opgebracht humushoudend zanddek, dat rust op 15-50 cm teruggezet, jong veenmosveen (bolster). Hieronder komt meestal vast veen en soms een losgespit mengsel van zand en veen voor.

De oudere dalgronden zijn op overeenkomstige wijze maar minder systematisch afgeveend en ontgonnen als de jongere. In de bodem ontbreekt dikwijls de voor de plantengroei belangrijke bolsterlaag geheel of zij is door regelmatig aanploegen nagenoeg verdwenen; dit zijn de zogenaamde versleten dalgronden. De onregelmatig voorkomende vaste veenlagen belemmeren in ernstige mate de waterbeweging in de dalgronden.

Een typisch profiel van een laaggelegen veengrond in westelijk Nederland:

0 - 30 cm jonge zeeklei,

30 - 45 cm rietveen,

45 - 80 cm zeggeveen,

80 - 250 cm jong mosveen,

250 - 280 cm spalterveen,

280 - 400 cm oud mosveen,

400 - 450 cm zeggeveen,

450 - 500 cm rietveen,

500 - oude zeeklei.

Dit profiel ontstond tijdens een geleidelijke afsluiting van het westelijk oude zeekleigebied van de zee. Het gebied werd van zout eerst brak en daarna zoet; vandaar dat eerst rietveen en daarna zeggeveen ontstond; tevens begon het gebied te verlanden. Eerst treft men dus grondwaterveen aan en vervolgens regenwaterveen, het mosveen.

Een laag spalterveen ontstond in een tijdelijk droge periode.

Een typisch kenmerk van vele venen in het westen, is, zulks in tegenstelling tot de hooggelegen venen in het oosten, dat ze "verdronken" zijn. De zee kreeg namelijk aan het begin van onze jaartelling weer meer invloed; hierdoor steeg het grondwater in dit gebied, waardoor op de regenwatervenen opnieuw grondwatervenen gingen groeien, dus op het jonge mosveen kwam zeggeveen. Daarna spoelde op sommige plaatsen van tijd tot tijd het zeewater over dit veen, waardoor slibhoudend rietveen ontstond. Dit proces ging nog verder en grote delen van het veen zijn uiteindelijke afgedekt door een laagje jonge zeeklei of hebben een slibhoudende bovengrond.

Broekveen in beekdalen

Broekveen is ontstaan op moerassige plaatsen, waar slechts een matige boomgroei was. Men treft het onder andere in het centrum van de beekdalen van de zandgronden aan.

Veengronden	Eerdveengronden veraarde bovengrond	Kleiïge eerdveengronden kleiïge A1	Aarveengrond dikke A1 (veengrond uit Zuid-Hollandse bosveengebied, tuinbouw)
			Koopveengrond dunne A1 (veengrond uit Zuid-Hollandse bosveengebied, grasland)
		Kleiarme eerdveengronden kleiarme A1	Boveengrond dikke A1 (onvergraven hoogveen met cultuurlaag)
			Madeveengrond dunne A1 (broekveen in laagste delen van de beekdalen)
	Rauwveengronden weinig veraarde bovengrond	Initiale rauwveengronden niet gerijpt	Vlietveengrond (slappe laagveengrond)
		Podsolrauwveengronden moerige B (glide) gerijpt	Mondveengrond met zanddek en glide (veenkoloniale grond)
		Gewone rauwveengrond gerijpt	Weide- en waardeveengrond met kleidek klei-op-veen grond)
			Meerveengrond met zanddek (veenkoloniale grond)

fig. 26 Veengronden

N.B.: Veraarding: na ontwatering is bodemleven in het veen mogelijk geworden. Hierdoor vindt een aantasting plaats van het veen. De in het veen vaak nog herkenbare planten verdwijnen en er ontstaat één of andere vorm van donker gekleurde humus.

1.3.7 References to Metres

Kruedener, A. v. (1951) Ingenieurbiologie (Basel) Reinhardt.

Kuipers, S. F. (1972) Bodemkunde van de klei- , veen- , zand- en lössleemgronden (Culemborg) Tjeenk Willink.

STIBOKA (1962) Bodem van Nederland (Wageningen).

STIBOKA, S. v. B., G. G. L. Steur, et al. (1987) Bodemkaart van Nederland. Schaal 1:50.000. Algemene begrippen en indelingen (Wageningen) Stichting voor Bodemkartering.

Sticht.Wetensch.Atlas_v.Nederland, v. d. Berg, et al. (1987) Atlas van Nederland. Deel 14. Bodem (Den Haag) SDU ISBN 90-12-05014-6.

1.4 Millimeters

1.4.1 Bodemstructuur

De bodemstructuur wordt bepaald door de onderlinge rangschikking en de binding van de gronddeeltjes. Enerzijds gaat het om de ligging van de bodemdeeltjes ten opzichte van elkaar en de daardoor ontstane holten en anderzijds om de binding tussen de deeltjes met ander woorden de constructie.

De structuur van een grond is van belang wat betreft de aanwezigheid van porien en holten, waarin lucht, water, wortels en verontreiniging kan zitten. De grovere porien zorgen voor afvoer van overtollig water.

1.4.2 Structuurvormen

Er wordt een onderscheid in verschillende structuurvormen gemaakt, die ook voor het bouwrijpmaken van een terrein van belang zijn. De volgende structuren komen voor

- kruimelstructuur

- kluitstructuur

- prismastructuur

- platigestructuur

- korrelstructuur

- (sponsstructuur / betonstructuur)

Kruimel- en kleistructuren zijn vooral landbouwkundig van belang. Prisma- en platige structuur kan voor een heleboel wateroverlast zorgen; bij deze structuren ontstaan makkelijk voor water ondoordringbare lagen. Deze lagen kunnen zowel aan de oppervlakte als dieper in de grond liggen. Korrelstructuur wordt veel in zandgronden aangetroffen; wanneer deze structuur aan de oppervlakte ligt zonder begroeiing betekent het, dat deze grond bij wind gemakkelijk gaat stuiven met alle bijbehorende konsekwenties voor de omgeving. Tevens slaan of slempen deze gronden bij zware regenval makkelijk dicht; hetgeen betekent, dat er plassen blijven bestaan.

De slechtere structuren ontstaan vaak door het veelvuldig berijden van de grond en opslag van materiaal ter plaatse, wat nog al eens in de bouwfase voorkomt.

Zoals uit de tekst hierboven al blijkt, beinvloedt de structuur in sterke mate het gedrag van het water in de bodem. Bij platige structuren kan het water niet of slechts moeizaam afgevoerd worden, terwijl bij andere structuren het water gelijkmatiger wordt afgevoerd.

Bodemprofiel

Wanneer er eenmaal afzonderlijk gronddeeltjes aanwezig zijn, zullen deze onder invloed van water en begroeiing verandering ondergaan. Er vinden verschillende processen plaats, die bijdragen tot bodemvorming en de vorming van een bodemprofiel. Deze processen vinden onder invloed van de zwaartekracht van boven naar beneden plaats. De volgende processen zijn van belang:

- aanvoer en afvoer van water (in- en uitspoeling); heterogenisatie

- aanvoer en omzetting van organisch materiaal

- homogenisatie door mens, plant en dier

- oxidatie en reductie (voornamelijk omzetting van ijzer)

- rijping (onttrekking van bijvoorbeeld water uit pas opgespoten grond)

Het gevolg van deze processen is een gelaagdheid, die oorspronkelijk ontbrak. De lagen, bodemhorizonten genaamd, verschillen onderling in samenstelling en eigenschappen en vormen tesamen het bodemprofiel. Door bodemkundigen worden de horizonten in het profiel aangeduid met letters zoals weergegeven in 29.

De verwering van de gronddeeltjes en vast moedermateriaal gaat tijdens de pedogenese of bodemvorming door. Hierdoor komen langzaam plantenvoedende stoffen en mineralen vrij.

Grondwater

Grond bestaat uit vaste bestanddelen (minerale of organische), de gronddeeltjes, waartussen poriën zitten. Deze poriën kunnen gevuld zijn met lucht, met lucht en water en met water. Naar de toestand, waarin het water in de grond voorkomt wordt gesproken van een grondwaterzone (volledig met water gevulde poriën), de capillaire zone (met lucht en water gevulde poriën) en de hangwaterzone (voornamelijk met lucht gevulde zone). Dit is de bodemkundige indeling van het water in de grond.

Het ondergrondse water wordt in de geologie in twee groepen onderverdeeld; het water in de onverzadigde bovenste zone -het bodemvocht- en het water in de daaronder liggende verzadigde zone –het grondwater-.

Het bodemvocht vult slechts gedeeltelijk de holten tussen de (grond)korrels op met water, terwijl de overige holten opgevuld zijn met lucht. Het bodemvocht komt overeen met de capillaire zone en de hangwaterzone. Het grensvlak tussen grondwater en capillaire zone wordt freatisch vlak of grondwaterspiegel genoemd.

Over het algemeen wordt met grondwater het zoete water, dat voor allerlei biotische processen van belang is, bedoeld. De grootste hoeveelheid ondergronds water is echter zeewater. Zeker in Nederland speelt dit ondergrondse zeewater in de kustgebieden een belangrijke rol. Het komt onder vrijwel geheel Holland en Zeeland in de ondergrond voor met daarboven op een laag zoet grondwater[1]. In diepe polders (4 tot 6m beneden maaiveld) komt in deze provincies zoute kwel[2] voor als gevolg van het ontbreken van of een te dunne laag zoet grondwater door (oppervlakte) bemaling.

De volgende tabel geeft een schatting van de hoeveelheid water op aarde. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen zoet en zout water.

From U.S. Geological Survey(1969) Water of the world cited by Pannekoek (1973) page 316

fig. 27

Het water in de bovenste grondlaag –bodemvocht- wordt verder onderscheiden naar toenemend vochtgehalte. Bodemdeeltjes zijn ook zonder toevoer van (regen)water omgeven door hygroscopisch gebonden watermoleculen; een luchtvochtigheid van 0 komt in de natuur niet voor. Bij toename van de luchtvochtigheid neemt ook het aantal moleculen, dat hygroscopisch aan de bodemdeeltjes gebonden is toe.

Door een geringe toevoer van regenwater worden de bodemdeeltjes omgeven door een film water onder invloed van adhesie krachten. Naarmate de film rond de bodemdeeltjes dikker wordt ontstaan er verbindingen tussen de korrels onderling. Daarnaast blijven er nog open met lucht gevulde poriën bestaan. Deze zone wordt de capillaire zone genoemd.

Aanvankelijk vormen deze poriën nog een netwerk, maar door toevoer van nog meer water worden alle poriën opgevuld met water en kan het water vrij tussen de gronddeeltjes door stromen. Deze laatste zone wordt dan de grondwaterzone genoemd. Deze zone is makkelijk in een grond aan te vinden. Bij het graven of het boren van een gat wordt op een bepaalde diepte water aangetroffen, dat na enige tijd een constante afstand ten opzichte van het maaiveld vertoont. Dit vlak wordt de grondwaterspiegel of het freatisch vlak genoemd. De afstand tot het maaiveld wordt de grondwaterstand genoemd en wordt in cm’s beneden maaiveld uitgedrukt. Beneden de grondwaterspiegel kan het bodemwater zich vrij bewegen.

De bodemkunde kent ook het begrip hangwaterzone. Deze zone bevindt zich boven in het profiel. Hier is ook sprake van capillair gebonden of door adhesie gebonden water, maar het is niet afkomstig van het grondwater en vormt er ook geen verbinding mee. Het is als zakwater van het naar beneden sijpelende water van een regenbui achtergebleven.

Capillaire werking van de grond.

Het zijn voornamelijk de capillaire krachten, die het water aan de grond binden. De aantrekkingskracht tussen de watermoleculen onderling (cohesie kracht) en de aantrekkingskracht van de gronddeeltjes op de aangrenzende watermoleculen (adhesie krachten) veroorzaken de capillaire werking. In een dun buisje geplaatst in een bak met water gaat het water onder invloed van capillaire krachten omhoog. De hoogte van stijging wordt bepaald door de dikte van de buis. Wanneer het water omhoog gaat is de adhesie kracht tussen buisje en water groter dan de cohesie kracht tussen de watermoleculen onderling. Dit verschijnsel treedt ook in de grond op. Hoe kleiner de deeltjes zijn des te sterker wordt het water vastgehouden. Min of meer hetzelfde geldt voor de poriën; hoe kleiner de poriën hoe hoger het water kan stijgen. Met andere woorden kleigrond bestaande uit zeer kleine deeltje met daartussen zeer nauwe poriën heeft een grote stijghoogte in vergelijking met zand met grote korrels en grote poriën. Dit betekent ook, dat een kleigrond minder makkelijk droog te malen is dan een zandgrond, omdat het water in klei sterker wordt vastgehouden dan in zand.

Op grond van laboratorium proeven en veldwaarnemingen via peilbuizen zijn de volgende waarden voor capillaire stijghoogten boven de grondwaterspiegel bepaald volgens Bogomolow (1958):

- Grof zand 12 - 15 cm

- Matig grof zand 40 - 50 cm

- Fijn zand 90 - 110 cm

- Zandige leem 175 - 200 cm

- Leem 225 – 250 cm

Door de capillaire werking van de grond staat het grondwater tussen twee sloten bol, waarbij de hoogte van de stand van het water in de sloot als laagste punt fungeert.

fig. 28 Capillaire werking

Grondwatertrappen.

Grondwaterstanden worden ingedeeld in grondwatertrappen, waarin de gemiddelde hoogste (GHG) en de gemiddelde laagste (GLG) grondwaterstand is verwerkt. De grondwaterstand is bepaald ten opzichte van het maaiveld; de diepte van het grondwater is maatgevend. De natuurlijke fluctuatie van het grondwater bedraagt in Nederland door het jaar heen enkele tientallen centimeters. Deze beweging is te herkennen aan roestvlekken in een overigens grauwe tot grijsblauwe grondmassa. Deze kleuring wordt veroorzaakt door het wel haast altijd aanwezige ijzer in de grond.

Gt	I	II	III	IV	V	VI	VII
GLG	-	-	£40	³40	£40	40-80	³80
GHG	£50	50-80	80-120	80-120	³120	³120	³120

fig. 29 Hoofdindeling van de grondwatertrappen (grondwaterstand in cm's beneden maaiveld)

Grondwaterstroming.

Doordat de grondwaterstand in een gebied niet overal even hoog is, ontstaat er een grondwaterstroming van hoog naar laag. De richting van de grondwaterstroming is in grote lijnen bekend, maar dient voor plaatselijke situaties uitgezocht te worden. De stroming is afhankelijk van het poriënvolume en de grootte van de poriën en derhalve indirect van de korrelgrootte. Bovendien vormt grond niet een homogeen geheel door onder ander sedimentatie gelaagdheid, waardoor op korte afstand grote verschillen in doorlatendheid kunnen bestaan.

In Nederland kennen we naast natuurlijke grondwaterstanden ook kunstmatige grondwaterstanden. Deze laatste worden met behulp van bemaling op een afgesproken peil gehouden. Door het bemalen ontstaan er ook grondwaterstromingen naar het gemaal toe.

Naast horizontale grondwaterstroming komt ook een verticale verplaatsing van water in de grond voor. Dit wordt kwel genoemd, wanneer het water 'naar boven komt', en infiltratie, wanneer de stroming 'naar beneden gaat'. Deze laatste stroming is een natuurlijk proces onder invloed van de zwaartekracht. In de zone in het profiel boven de grondwaterspiegel vindt deze verplaatsing plaats. Technisch gezien is dit ook de zone in het profiel, waarin tijdelijk water opgeslagen of geborgen kan worden.

Kwel is een stroming, die veroorzaakt wordt door waterdruk vanuit een hoger gelegen gebied naar een lager gelegen gebied.

Langs de heuvelruggen kan kwel optreden, wanneer de grondwaterstand op de heuvelrug hoger is dan de aangrenzende gebieden. Er ontstaat dan een ondergrondse stroming in de richting van het lager gelegen gebied. Waar het water aan de oppervlakte komt ontstaat een bron.

Sticht.Wetensch.Atlas_v.Nederland (1985); Sticht.Wetensch.Atlas_v.Nederland, Berg et al. (1987)

fig. 30 Potentiële kwelgebieden

De gebieden langs de grote rivieren vertonen een soortgelijk fenomeen, wanneer het rivierwater hoger staat dan de naast gelegen polders. Langs de dijken komt water naar het oppervlak, wanneer de het water in de rivieren hoger staat dan in het land achter de dijken. De druk van het hoger staande water veroorzaakt een stroming onder de (poreuze) dijken door. Naast de dijk komt het kwelwater aan de oppervlakte. Daarom wordt er naast de dijk een sloot aangelegd om dit water op te vangen en vervolgens weer af te voeren.

Ook in West Nederland kan deze situatie ontstaan omdat de polders dieper bemaald worden dan de boezem en in feite de grote rivieren en de zee. De kwel hier kan zoet of brak of zout zijn afhankelijk vanwaar het water komt uit de boezem of door waterdruk uit het zoute grondwater. Kwelwater uit de boezem komt vlak naast de dijk aan de oppervlakte. Brak en zout kwelwater afkomstig van de brak/zoutwaterbel in de ondergrond van West Nederland komt in de laagste delen van de polder aan de oppervlakte, wanneer de zoetwaterlaag door bemaling zo dun is geworden, dat door de druk in de zoutwaterbel het zoute water aan de oppervlakte kan komen.

Pannekoek (1973) page 323

fig. 31

Via het grondwater kan bodemverontreiniging door stroming in de bodem verspreid worden. Inzicht in de snelheid en de richting van de verspreiding is noodzakelijk, wanneer men deze verontreiniging wil opruimen. Zie over dit onderwerp hoofdstuk 1.5, blz. 40.

Bodemdifferentiatie

Het resultaat van al deze bodemvormende processen kan zijn, dat gronden, die van oorsprong er "hetzelfde" uitzagen na verloop van eeuwen volkomen van elkaar verschillen (bodemdifferentiatie). Op welke wijze een bodemprofiel zich ontwikkeld hangt van de volgende faktoren af:

- klimaat (temperatuur en neerslag)

- moedermateriaal

- helling van het terrein

- grondwaterstand

- tijd van inwerking.

1.4.3 References to millimetres

Pannekoek, A. J., Ed. (1973) Algemene geologie (Groningen) Tjeenk Willink ISBN 90 01 68975-2.

Sticht.Wetensch.Atlas_v.Nederland (1985) Atlas van Nederland. Deel 13. Geologie (Den Haag) SDU ISBN 90-12-05013-8.

Sticht.Wetensch.Atlas_v.Nederland, v. d. Berg, et al. (1987) Atlas van Nederland. Deel 14. Bodem (Den Haag) SDU ISBN 90-12-05014-6.

1.6 Bodemverontreiniging Drs. R. Moens

Bij de lokatiekeuze voor een gebouw, een complex van gebouwen of een nieuwe wijk hangt aan de plaats door ligging, oriëntatie, schaarste en eventuele bodemverontreiniging een prijskaartje. Het is niet de bedoeling, dat de inhoud van dit hoofdstuk "gekend" moet worden. Door middel van vragen zijn die onderdelen aangegeven, die in eerste instantie van algemeen belang zijn voor lokatiekeuze.

Naast het argument van lokatiekeuze is het onderwerp ook van belang voor stedebouwer en architekt. Immers bij vele opdrachten is het tijdstip van de aanvang van de bouw van belang in verband met de benodigde vergunningen en de planning van de werkzaamheden. Afwezigheid van kennis op het gebied van bodemverontreiniging - met in begrip van de benodigde vergunningen - werkt vertragend op de uitvoering.

Dit hoofdstuk geeft een richtlijn voor het uitvoeren van onderzoek in het kader van de saneringsparagraaf van de Wet Bodembescherming, waarbij de nadruk wordt gelegd op "landbodems". Er wordt nader ingegaan op een aantal relevante bodemkundige eigenschappen en begrippen. Bovendien worden de gebieden aan de hand van voorbeelden beschreven, waar mogelijk bodemverontreiniging heeft plaatsgevonden. Een korte opsomming van saneringstechnieken is eveneens toegevoegd.

Aan de hand van deze monografie is het mogelijk om als bouwkundige verkennend en oriënterend onderzoek naar bodemverontreiniging te doen om in eerste instantie ondersteund door een rapport een "verklaring van schone grond" te verkrijgen.

Bij de procedure voor de aanvraag van een bouwvergunning hoorde tot voor kort een document voor een "schone grond verklaring". Tegenwoordig is een geschiktheidsverklaring voor een omschreven functie vereist. Dat betekent dus niet meer dat de grond volledig "schoon" moet worden, maar slechts geschikt voor een bepaalde functie. Wanneer deze verklaring er niet is, mag er niet met de bouw gestart worden. Deze verklaring heeft enerzijds te maken met bodemverontreiniging op zich en anderzijds bij geconstateerde verontreiniging met het "schoonmaken" -het saneren- van de grond.

Om deze redenen zijn naast de protocollen, die de procedure geven voor onderzoek naar (eventuele) verontreiniging en de bijbehorende rapportering, ook een aantal bodemkundige begrippen behandeld voor een beter begrip van de problemen.

Soorten verontreiniging gekoppeld aan aktiviteiten in de industrie, hun voorkomen en ligging in stad en landschap worden in grote lijnen besproken. Methoden van schoonmaken, die gebruikt worden en nog in ontwikkeling zijn, zijn voor de volledigheid toegevoegd. De hierachter liggende idee is, dat schoonmaken en bouwrijpmaken van een terrein in elkaars verlengde liggen of zelfs gecombineerd uitgevoerd zouden kunnen worden en het ontwerp zouden kunnen beinvloeden. See also Verschuren (1993); RIVM (1994); Schut (1994); Koolenbrander (1995) .

1.6.1 Bodemverontreiniging

Bodemverontreiniging betekent een aantasting van de kwaliteit van de bodem[i]. Onder kwaliteitsaantasting van de bodem wordt dan een zodanige beinvloeding van de bodem verstaan, dat deze daardoor ongeschikt of minder geschikt wordt voor de functies, waarvoor hij dient[ii].

Voor de bodem geldt, dat hij zodanig beschermd dient te worden, dat toekomstige generaties er gebruik van kunnen maken. Dit betekent dus, dat de bodem niet onomkeerbaar beschadigd mag worden of zijn. Dit is een toepassing van het begrip duurzaamheid.

Bekijken we de blootstelling van de mens aan een stof uit de bodem, dan valt op, dat er vele mogelijkheden van aantasting/blootstelling bestaan. Bijdragen vanuit situaties van bodemverontreiniging worden veroorzaakt door inademen van vluchtige verbindingen, opnemen van bodemdeeltjes bij het eten en drinken van water.

De inname van gevaarlijke stoffen voor de gezondheid compliceert de situatie aanzienlijk. De blootstelling wordt uitgedrukt in ADI (acceptable daily intake)[iii]. Denk er wel aan, dat de ADI van persoon tot persoon kan verschillen. Er wordt gebruik gemaakt van een gemiddeld getal bij onderzoek.

In het kader van bodemverontreiniging is het verhelderend om zich af te vragen welke functies de bodem heeft en welke kwaliteitsbeoordeling daaraan gekoppeld kan of moet wordend.

- dragersfunctie voor gebouwen, wegen en andere constructies

- produktiefunctie groeimedium voor natuurlijke vegetaties en cultuurgewassen, die voor mens en dier als voedsel dienen.

- filterfunctie voor water

- ecosysteemfunctie; via het bodemleven wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de kringloop van C, N en S.

Voor een beter begrip van deze functies described by Maarel and Dauvellier (1978) and Groot (1992) , is het noodzakelijk enige kennis omtrent bodem in het algemeen te hebben.[iv]

1.6.2 Kennis van de bodem

Bodem

Wat is het verschil tussen bodem en grond?

Onder grond wordt verstaan het losse materiaal, dat men aan de oppervlakte van de aardkorst aantreft. Het is een ongedefinieerd materiaal wat betreft samenstelling. Het materiaal bestaat uit minerale componenten en organische componenten, die terug te voeren zijn op plantenresten en de omzetting daarvan.

Bodem heeft betrekking op de wijze, waarop de afzonderlijke gronddeeltjes gerangschikt zijn, tot welke korrelgroottes ze behoren en hoe ze in de natuur voorkomen. Scheikundige, natuurkundige en biologische processen spelen een belangrijke rol bij de vorming van een bodem.

In het nederlandse taalgebruik wordt bodem en grond vaak onterecht door elkaar gebruikt. Definitie bij een beschrijving lost dit probleem op.

Bodem en grond bestaan uit vaste, vloeibare en gasvormige bestanddelen. Vaste bestanddelen worden onderverdeeld in minerale en organische bestanddelen.

De naamgeving van grond is gebaseerd op de korrelgrootteverdeling van de minerale deeltjes. Denk er wel aan, dat er vrijwel geen grond voorkomt met een homogene korrelgrootte. Met ander woorden benaming zandgrond betekent, dat het merendeel van de korrels binnen de korrelgroottefractie zand valt.

De volgende korrelgroottefracties worden onderscheiden:

tot 2µ:	lutum of klei
2µ tot 50µ:	silt of leem
50µ tot 2000µ:	zand (2000µ= 2 mm)
2 mm tot 64 mm:	grind

De organische stof in grond bestaat uit afgestorven plantenresten. Als deze resten alleen in een dun laagje aan de oppervlakte van de bodem voorkomen wordt het humus genoemd. Het is bruin-zwart van kleur. Dikkere lagen organisch materiaal (tot meerdere meters dik) worden veen genoemd. Het plantenmateriaal is door de overvloedige aanwezigheid van water niet verteerd tot humus. Bij drainage van een nat veengebied verteert het veen onder invloed van de lucht met name van zuurstof tot humus.

Grondwater

Het water in de grond komt in verschillende vorm voor. We maken een onderscheid tussen

- grondwater: dit water vult alle zowel grote als kleine porien tussen de gronddeeltjes op en kan vrij stromen.

De bovengrens van het grondwater wordt grondwaterspiegel of freatisch vlak genoemd.

De diepte (of hoogte) van het grondwater wordt altijd ten opzichte van het maaiveld gemeten

- capillair water: dit water vult de fijne porien en gangetjes van de grond op en kan niet vrij bewegen.

- zwel- en adhesiewater: water in en rond de vaste bodemdeeltjes.

Capillair water, zwel- en adhesiewater wordt ook wel bodemvocht genoemd.

Het nivo van het grondwater is in een terrein op eenvoudige wijze vast te stellen met behulp van een grondboring of een gat. De grond, die onder de grondwaterspiegel ligt - dus volledig met water verzadigd is- is in Nederland grijs van kleur doordat het altijd in de grond aanwezige ijzer in tweewaardige oxydevorm FeO aanwezig is. Boven het freatisch vlak komt ijzer alleen als Fe₂O₃ voor, wat een roest kleur heeft. Er bestaan echter een aantal gronden in Nederland, waar geen of weinig ijzer in zit, zodat deze eenvoudige methode niet opgaat.

Grondwaterstanden worden ingedeeld in grondwatertrappen, waarin de gemiddelde hoogste (GHG) en de gemiddelde laagste grondwaterstand (GLG) is verwerkt. De grondwaterstand wordt bepaald ten opzichte van het maaiveld; de diepte van het grondwater is maatgevend. De natuurlijke fluctuatie van het

grondwater bedraagt in Nederland door het jaar heen enkele tientallen cm's.

Deze beweging is te herkennen aan roestvlekken in een overigens grijsblauwe grondmassa.

Gt	I	II	III	IV	V	VI	VII
GHG	-	-	<40	>40	<40	40-80	>80
GLG	<50	50-80	80-120	80-120	>120	>120	>120
N.B. grondwaterstand in cm's beneden maaiveld.
fig. 35 Hoofdindeling van de grondwatertrappen

Doordat de grondwaterstand in een gebied niet overal even hoog is ontstaat er een grondwaterstroming van hoog naar laag. De richting van de grondwaterstroming is in grote lijnen bekend, maar dient voor plaatselijke situaties uitgezocht te worden.

Naast horizontale grondwaterstroming komt ook een verticale verplaatsing van water in de grond voor. Dit wordt kwel genoemd, wanneer het water naar "boven komt", en infiltratie, wanneer de stroming naar beneden gaat.

Via het grondwater kan een bodemverontreiniging door stroming in de bodem verspreid worden. Inzicht in de mate, de snelheid en de richting van verspreiding is noodzakelijk.

fig. 36 horizontale grondwaterstroming

Bodemlucht

Waar de poriën van de grond niet opgevuld zijn met water komt bodemlucht voor. Deze lucht is van belang voor biologische activiteiten in de grond, maar kan ook van betekenis zijn voor verschillende chemische processen in de bodem.

De samenstelling van deze bodemlucht kan zeer verschillend zijn. In de normale gevallen is de lucht min of meer gelijk aan de atmosfeer. Maar juist door chemische bodemkundige processen en bodemverontreiniging kan de samenstelling behoorlijk verschillen van de atmosfeer en zelfs toxisch zijn.

Grondsoorten

Op grond van de vaste bestanddelen van de grond kan deze onderverdeeld worden in grondsoorten zand, klei en veen.

- zandgrond; deze grond bestaat voornamelijk uit minerale gronddeeltjes met een korrelgrootte van 50 tot 2000 mu, terwijl het kleigehalte (deeltjes) minder dan 8 % van het totale gewicht per eenheid grond mag uitmaken; de grond is goed doorlatend

- kleigrond; minimaal bestaat deze grond voor 25 % uit de kleifractie; grond met een kleigehalte van 8-25 % wordt wel zavel of zandige klei genoemd; de grond is slecht tot niet doorlatend.

- veengrond;deze grond bestaat voornamelijk uit afgestorven plantenresten anders dan humus. Het organische stof gehalte moet minimaal 22,5 % van het gewicht zijn. De overige bestanddelen zijn mineraal en kunnen korrelgroottes van klei en zand bevatten.

1.6.3 Bodemverontreiniging en bouwactiviteiten

Aanvraag (voorheen) "schone grond verklaring"

Bij de aanvrage van een bouwvergunning was "een verklaring van schone grond" vereist. Deze is vervangen door een geschiktheidsverklaring op grond van onderzoek voor een omschreven functie. Het onderzoeksrapport dient bij de aanvraag overgelegd te worden[v]. Het onderzoek dient volgens de richtlijnen uit "de leidraad bodembescherming " uitgevoerd te worden. Wanneer uit een verkennend onderzoek (historisch onderzoek) blijkt, dat er wel degelijk sprake is van bodemverontreiniging zijn er vervolgonderzoeken noodzakelijk.

De onderzoeker maakt bij het opstellen van het rapport voor het historische onderzoek enerzijds gebruik van bekende genormeerd onderzoeksopzetten en anderzijds van gemeentelijke informatie en beoordeling. In vele gevallen kan de gemeente de gegevens leveren voor het "historisch onderzoek". Op grond van de resultaten van dit onderzoek wordt er bij verdacht ernstige verontreiniging besloten tot oriënterend onderzoek. Dit onderzoek dient uitsluitend om aan te geven of er sprake is van een ernstig geval van bodemverontreiniging.

Hoe dit onderzoek moet worden uitgevoerd en aan welke eisen het moet voldoen is vastgelegd in een tweetal protocollen:

- "Protocol voor het oriënterend onderzoek" (naar de aard en concentratie van verontreinigende stoffen en de plaats van voorkomen van bodemverontreiniging) Lame and Bosman (1994) .

- "Protocol voor het nader onderzoek" (naar de aard en de concentratie van verontreinigende stoffen en de omvang van bodemverontreiniging) deel 1, Lame and Bosman (1993)

Aan de hand van beide protocollen wordt een overzicht gegeven van de te volgen onderzoeksmethoden met voor bouwkundigen relevante informatie. Wanneer u echter zelf het onderzoek zoudt willen uitvoeren, dient u zich te houden aan deze protocollen.

fig. 37 Onderzoekstrategieën in de protocollen

1.6.4 Oriënterend onderzoek

Lamé en Bosman, Protocol voor het oriënterend onderzoek, SDU, Den Haag 1994

fig. 38 Protocol voor het oriënterend onderzoek

Zoals uit het schema blijkt is het oriënterend onderzoek onderverdeeld in onderzoeken betreffende landbodems en waterbodems. Tevens is het onderzoek op zich weer onderverdeeld in een verkennend onderzoek met rapportage en een diepgaander onderzoek, wanneer er aanwijzingen voor bodemverontreiniging zijn. Vanzelfsprekend moet dit onderzoek ook afgerond worden met een rapportage.

Het vooronderzoek/verkennend onderzoek

Het verkennend onderzoek dient te allen tijde plaats te vinden om een geschiktheidsverklaring tot bouwen te verkrijgen. Het omvat het verzamelen van informatie en gegevens over het vroegere en huidige gebruik van de locatie evenals over de bodemgesteldheid, bodemopbouw en de (geo)hydrologische situatie[vi]. Denk hierbij ook aan mogelijke overschrijding van terreingrenzen door de verontreiniging. Dit kan zowel van de locatie "naar buiten" het terrein als "van buiten" naar de locatie zijn. Ook onder de gebouwen kan de verontreiniging doorlopen vooral wanneer we te maken hebben met een goed doorlatende bodem zoals een zandgrond.

Bij het onderzoek behoort vanzelfsprekend een bezoek aan de locatie. Tijdens dit bezoek kunnen met de hand enkele boringen uitgevoerd worden om een indruk te krijgen van de bodemopbouw en de mogelijke verontreiniging, die zintuigelijk (kleur en geur) waar te nemen is.

Vergeet hierbij niet aan uw eigen veiligheid; pas op met ruiken en aanraken. Wanneer u iets moet ruiken en/of aanraken doe dit dan met kleine hoeveelheden tegelijk.

Informatie voortkomend uit dit "veldbezoek" - zoals situering en bouwkundige toestand van de gebouwen - kan bij een vervolgonderzoek als basis voor een strategie voor het nemen van bodemmonsters dienen.

Wij zullen ons in het kader van het bouwen beperken tot onderzoek betreft landbodems. In voorkomende gevallen van verontreinigde onderwaterbodems kan in de bovenvermelde literatuur de methode van onderzoek opgezocht worden.

Informatie ten behoeve van verkennend onderzoek

De informatie dient zoals gezegd gegevens te bevatten over:

1. het vroegere en huidige gebruik van de locatie

2. de bodemsamenstelling en de geohydrologische situatie op de locatie.

Informatie over het vroegere en huidige gebruik van de locatie dient ten minste het volgende te omvatten[vii]:

- bestemming(en) van de locatie en directe omgeving in het verleden;

- plaats van voorkomen van mogelijke bronnen; denk hierbij aan al dan niet legale stortingen en lozingen, lekkages van (ondergrondse) leidingen en tanks. Registratie van de gemeente over leidingen en opslagtanks is een welkom hulpmiddel bij de opsporing hiervan.

- informatie over potentieel verontreinigende activiteiten, zoals productieprocessen, op- en overslagplaatsen. Vergeet hierbij niet ook de betrokken stoffen te inventariseren. Een aanduiding van de plaats van deze activiteiten indien mogelijk vergemakkelijkt de inventarisatie en het onderzoek.

- in het verleden verrichtte methodes en de gebruikte materialen voor het bouwrijpmaken inclusief de ontsluiting van de locatie.

- gegevens over de op de locatie (nog) aanwezige kabels, leidingen, puin, verhardingen enz.

- activiteiten op aangrenzende terreinen in heden en verleden.

- onderzoeken naar bodemverontreiniging op belendende of nabij gelegen terreinen

- inventarisatie van de eventuele eerdere gebruikers van het terrein met hun activiteiten vanaf circa 1900.

Informatie over bodemsamenstelling en geohydrologische situatie op de locatie

Deze informatie dient ten minste het volgende te omvatten[viii]:

- opbouw van bodem ter plaatse zowel ondiep als diep (meer dan 10m); gegevens te verkrijgen uit sonderingen en boringen;

- diepte van het grondwater

- horizontale en verticale bewegingen van het grondwater (kwel,inzijging en grondwaterstromingen)

- ligging waterlopen en ander oppervlaktewater (ook gedempt)

- aanwezigheid van grondwaterbronnen en grondwateronttrekking

- voorkomen van brak en/of zout grondwater

- resultaten van eerdere bodemonderzoeken op de locatie of in de directe omgeving; vergeet hierbij niet eerdere onderzoeken naar bodemverontreiniging.

Onderzoek naar de eigenschappen van verontreinigende stoffen en microbiologische activiteiten in de bodem mag bij het onderzoek niet achterwege gelaten worden, hoewel het niet verplicht is deze gegevens leveren. Zij kunnen echter wel inzicht geven in de problematiek en meehelpen een strategie voor het onderzoek te kiezen en zo nodig de methode van reiniging te bepalen.

Zowel de informatie over vroeger en huidig gebruik van de lokatie als de informatie over bodemsamenstelling en geohydrologische situatie van de lokatie dient in het rapport over het verkennend onderzoek met bronnen verwerkt te worden.

Wijze van uitvoeren van het verkennend onderzoek

Hoe kunnen we de betreffende informatie verkrijgen?[ix]

- gebruik recente kaarten zowel topografische als kadaster- en leidingenkaarten. Vergeet bodem en geologische kaarten met toelichting niet. Voor historische gegevens kan men meestal terecht bij de gemeente.

- gebruik van oude en recente luchtfoto's, verkrijgbaar bij gemeente topografische dienst en verschillende luchtfotofirma's. Denk ook aan infrarood en andersoortige opnames, die onder de noemer van remote sensing beelden te verkrijgen zijn.

- oriënterend bezoek aan de locatie met het maken van veldwaarnemingen en het uitvoeren van eventuele grondboringen ten behoeve van monstername.

- onderzoek van (hinderwet)archieven, vergunningen en dossiers betreffende het vroegere en huidige gebruik van het terrein

- interviews met (oud)werknemers en omwonenden

- gebruik van archieven van de verschilende gemeentelijke, provinciale en rijks instellingen

- branche-informatie betreffende het vroegere gebruik van het terrein met betrekking tot mogelijke verontreiniging

- historische informatie bij gemeente en waterschappen.

Deze informatie dient verwerkt te zijn in het rapport, dat het voolopig onderzoek afsluit.

Voorlopige conclusie

Als uit alle (schrijftafel) onderzoeken blijkt, dat de bodem mogelijk verontreinigd is, moet het onderzoek met gegevens omtrent aard en concentratie van de verontreiniging ter plaatse verzameld en in een laboratorium onderzocht uitgebreid worden[x]. Met andere woorden we gaan nu de fase in van het werkelijke oriënterende onderzoek. Dit betekent, dat er een zekere diepgang van het onderzoek vereist wordt. Een deel van het voorafgaande onderzoek moet uitgebreid en verdiept worden. Immers op grond van het verkennend onderzoek bestaat er een vermoeden van het voorkomen van bodemverontreiniging evenals een globale kennis van de verontreinigende stoffen. De verspreiding van deze stoffen in eveneens globaal in kaart gebracht. Op basis hiervan wordt een strategie ontwikkeld ten aanzien van de onderzoekstechniek in het algemeen en de monstername met het onderzoek van deze monsters gemaakt. Een toetsing achteraf van de gekozen methodiek(en) is nodig om eventuele fouten te elimineren en zo nodig het onderzoek aan te scherpen.

Uit dit onderzoek blijkt of we werkelijk te maken hebben met bodemverontreiniging. Dit onderzoek eindigt natuurlijk met een rapportage, die aangeeft of er al dan niet sprake is van een werkelijke verontreiniging, die zo nodig de aanzet geeft tot het "nader onderzoek".

Enkele aantekingen bij het oriënterend onderzoek

Het is bij een verontreiniging van een landbodem niet noodzakelijk om het grondwater te onderzoeken, wanneer de mobiliteit van de verontreinigende stoffen te verwaarlozen is. Voor alle zekerheid is het verstandig dit echter wel te doen, daar de meeste verontreinigende stoffen of enigszins oplosbaar zijn in water of zelf in vloeibare toestand in de grond aanwezig zijn.

Zintuigelijke waarneming van verontreiniging - dat wil zeggen door ruiken en/of zien het herkennen van het "anders" zijn van de grond - is niet echt obiectief, maar eerder indicatief. Bovendien moet er rekening gehouden worden met complicerende factoren zoals gevaarlijk voor de gezondheid van de waarnemer.

Visuele waarnemingen kunnen overigens nog al eens vertroebeld worden door de kleuring van nature van de bodem.

Wat betreft de veiligheid bij het bodemonderzoek zijn verschillende publicaties van VROM verschenen. Bij monsterneming dient derhalve enige zorgvuldigheid in acht genomen te worden. Dit geldt niet alleen voor degene, die de monsters neemt, maar ook voor de omstanders en de achterblijvers. Dit betekent, dat bij veronderstelde verontreiniging minstens een waarschuwingsbord geplaatst dient te worden. Nog beter is het om het terrein voorlopig af te sluiten.

De strategie van het monster nemen

In principe zijn er verschillende mogelijkheden van verontreiniging en derhalve daaraan gekoppelde strategieën van monstername.

Homogeen verdeelde verontreiniging vraagt om een gelijkmatig verdeelde monstername. Men gaat uit van ruimtelijke eenheden (RE) met een grootte van 1000 m2 in het horizontale vlak. Per RE moeten er 3 boringen verricht worden, waarbij de verkregen grondmonsters tot een mengmonster van de verdachte laag worden samengevoegd en vervolgens wordt dit mengmonster geanalyseerd.

Een andere methodiek van monstername wordt gebruikt bij heterogeen verdeelde verontreinigde grond met bekende en onbekende plaats van voorkomen. Aangezien uit voorgaand onderzoek is vastgesteld wat voor soort verontreiniging aanwezig is en hoe de verspreiding van deze is, is aan de hand hiervan een methode van monstername op te stellen.

Het spreekt voor zich, dat de resultaten van het onderzoek getoetst dienen te worden.

Een rapportage sluit het oriënterend onderzoek af. In geval van een werkelijk verontrustende bodemverontreiniging volgens de normen volgt hierop een nader onderzoek.

Uitvoering van het onderzoek

De uitvoering van het onderzoek kan in principe door iedereen gedaan worden, indien de gegevens over het vroegere en huidige gebruik van de locatie in het eindrapport verwerkt zijn. Dit geldt ook voor de informatie over de bodemsamenstelling en de geohydrologische situatie. Wanneer er bodemmonsters geanalyseerd moeten worden, kan dat in opdracht van de onderzoeker bij een gespecialiseerd laboratorium voor bodemonderzoek gedaan worden.

Het oriënterend onderzoek kan in zijn geheel ook uitbesteed worden aan een onderzoeksburo, die hierin gespecialiseerd is.

Afvoer En Verwerking Van Afvalstoffen Bv	0181-262088
Amitec Bv	0413-269091
Argo Consult	0183-626156
Arnicon Bv	0180-320600
Arns Milieutechniek Bv	0481-377165
Ascor Analyse Bv	076-5415960
Aveco Bv	030-2957977
Bedrijfslaboratorium Voor Grond- En Gewasonderzoek	026-3346346
Bkh Adviesbureau	015-2625299
De Bondt Rijssen Bv	0548-515200
Adviesbureau Brouwers Bv	0475-334651
Adviesbureau Voor Milieutechniek Colsen Bv	0114-311548
Conex	0318-649444
Cso Adviesbureau Voor Milieuonderzoek	030-6594321
Depot Milieubeheer Bv	0181-619788
Dhv Argus	050-3142777
Dhv Milieu & Infrastructuur Bv	033-4682700
Van Dijk Milieutechniek	030-6661745
Dvl Milieu & Techniek	0495-535884
Envicon Bv	045-4041359
Fugro-Ecolyse	030-6050466
Geofox Bv	0541-512501
Geo & Hydro Milieu	0313-450111
Geurts International Bv	0412-624980
Grondmechanica Delft	015-2693500
Grontmij Advies & Techniek Bv	030-2207287
Groundwater Technology	010-4424242
Haskoning Koninklijk Ingenieurs- En
Architectenbureau	024-3284284
Heidemij Advies	026-3778609
Heidemij Realisatie	0416-344044
Heijmans Milieutechniek	073-5289358
Ign Bv, Geotechnisch En Milieukundig Onderzoeks- En Adviesbureau	0184-620700
Imd Micon	0342-429711
Milieu Adviesburo Interprojekt	070-3500377
Iwaco Bv, Adviesbureau Voor Water En Milieu	010-2865432
Kejako Recycling Beheer Bv	0487-573025
Landview Bv	0229-246787
Ingenieursbureau Van Limborgh West Bv	0182-571760
Loran Engeneering Bv	0495-531275
Lyons Business Support	0475-481811
Milfac Bv, Milieu-Advisering	058-2157143
M+P Raadgevende Ingenieurs	0297-320651
Nbm Bodemsanering	0183-646744
De Nooij Bennekom Bv	0318-314227
Omegam	020-5976666
Ingenieursbureau Oranjewoud Bv	0513-634567
Pro Analyse Milieulaboratorium	0342-421800
Promeco Bv	0492-463903
De Ruiter Milieutechnologie Bv	020-4978011
Sgs Ecocare	0113-319000
Tauw Milieu Bv	0570-699666
Tebodin Consultants & Engineers Bv	070-3480911
Techmil Management & Technologie Bv	078-6315665
Milieu-Adviesbureau Tjaden Bv	023-5339006
Tno Milieu- En Energietechnologie	055-5493493
Laboratorium Tritium Bv	040-2454647
Handelslaboratorium V/H Dr. A Verwey Bv	010-4761055
Milieutechniek De Vries & Van De Wiel Bv	0224-217900
Wareco Amsterdam Bv	020-6954398

fig. 39 lijst buro's gespecialiseerd in grondonderzoek en onderzoek naar bodemverontreiniging

1.6.5 Nader onderzoek

Lamé en Bosman, Protocol voor het nader onderzoek, SDU, Den Haag 1994

fig. 40 Protocol voor het nader onderzoek

Na evaluatie van het oriënterend onderzoek wordt een opzet gemaakt voor het nader onderzoek met de nodige aanvullingen op het oriënterend onderzoek.

De doelstelling van het onderzoek is om de aard en de concentratie van de verontreinigende stof(fen) en de omvang van de verontreiniging vast te stellen in zowel het horizontale als het verticale vlak[xi].

Inzicht in de lokale bodemopbouw speelt hierbij vanzelfsprekend een belangrijke rol. Monstername is van cruciaal belang. Hiervoor zijn regels opgesteld. De analyse van de monsters en de interpretatie van de uitkomsten dient volgens het protocol te gebeuren.

Naar aanleiding van de gevonden uitkomsten wordt wederom een rapport gemaakt.

Dit rapport dient gegevens te bevatten omtrent[xii]:

- aard van de verontreiniging

- concentratie van de verontreiniging

- omvang van de verontreiniging

- saneringsnoodzaak

- saneringsurgentie

N.B. dit rapport geeft niet aan of er gesaneerd moet worden en hoe er gesaneerd moet worden. Deze besluiten worden door desbetreffende instanties

genomen.

Uitvoering van het onderzoek

In principe kan dit onderzoek door een ieder gedaan worden, maar door de grotere complexiteit van dit onderzoek - met name kennis van gedrag van de stoffen en het bodemkundig onderzoek op zich - , is het verstandiger om hierbij deskundigen op het gebied van bodemverontreiniging in te schakelen.

Bepaling van urgentie van bodemsanering

Er is een systematiek opgesteld om de urgentie van bodemsanering in ernstiege gevallen vast te stellen. Deze systematiek is voor een deel gebaseerd op de aanwezigheid van onaanvaardbare risico's bij aanwezigheid van ernstige bodemverontreiniging. De uiteindelijke beslissing tot sanering wordt door het bevoegd gezag genomen.

In dit dictaat wordt niet verder op deze problematiek ingegaan.

De uitgave Urgentie van bodemsanering van de SDU behandelt deze systematiek.

1.6.6 Oorzaken van bodemverontreiniging

Bedrijfsterreinen

Aangezien de meeste vormen van bodemverontreiniging op bedrijfsterreinen te verwachten zijn, beperken wij ons tot deze gebieden. Denk er wel aan, dat deze terreinen ook midden in de bebouwde kom kunnen liggen. Zo hoort een garagebedrijf in een woonbuurt ook tot een potentieel verontreinigend bedrijf.

Oorzaken van verontreiniging op bedrijfsterreinen zijn grosso modo onder de volgende noemers samen te vatten[xiii]:

- lekkage van (ondergrondse) opslagtanks en bedrijfsrioleringen Dit soort lekkages komen veelvuldig en vaak over langere periodes voor. Vergeet ook niet, dat bij het vullen van tanks eveneens problemen kunnen optreden.

In de nabijheid van vele woningen en gebouwen bevinden zich vaak nog oude opslagtanks voor olie voor de centrale verwarming

- lozingen direct op het bedrijfsterrein in de bodem

- storten van bedrijfsafval op eigen terrein

- terreinophogingen met eigen bedrijfsafval en/of afvalstoffen zoals as, slakken en sintels van verbrandingsovens.

- calamiteiten zoals brand, explosies, overstromingen, leidingbreuk enz.

Door onwetendheid, vergissingen, lekkages en ongelukken zoals morsen bij overslag van materiaal of brandstof zijn in de loop der tijden heel wat verontreinigende stoffen in de bodem terecht gekomen.

Geen duidelijke of goede regels bij de bedrijfsvoering wat betreft het omgaan enerzijds met grondstoffen en anderzijds met het eindprodukt wat betreft opslag, overslag en vervoer evenals de behandeling en de eventuele verwijdering van de afvalstoffen, heeft zeker bijgedragen tot bodemverontreiniging.

Overigens mogen we gemakzucht van zowel leidinggevend als uitvoerend personeel niet vergeten.

Andere terreinen dan bedrijfsterreinen

Naast op bedrijfsterreinen komt bodemverontreiniging voor op stortplaatsen van afval (vuilnisbelt), opslagterreinen van (verontreinigde?) grond, mijnen, groeves, gas- en olieboorplaatsen en winplaatsen voor zout etc. Hergebruik van onder andere bouwmateriaal als toeslag in beton of bij verharding zal bij van oorsprong verontreinigd bouwmateriaal weer verontreiniging opleveren. In Rotterdam is bijveerbeeld het verontreinigde puin van de bombardementen uit de tweede wereldoorlog zo'n probleem. Ook de akker- en tuinbouw mag niet vergeten worden als potentiële verontreiniger ten gevolge van het gebruik van enerzijds bestrijdingsmiddelen en anderzijds meststoffen.

Normering

In de "toetsingstabel" voor grond en grondwater in de Leidraad Bodemsanering zijn normen vastgelegd voor de meest voorkomend soorten van bodemverontreiniging. Deze normen blijven niet jaar in jaar uit hetzelfde! Zij kunnen aan de hand van recent onderzoek bijgesteld worden. Het is derhalve noodzakelijk om met de meest recente tabellen te werken. Daarom kunnen we beter spreken van "indicatieve richtwaarden". Deze waarden zijn onderverdeeld in A-, B- en C-waarden.

De A-waarde is de referentiewaarde. Wanneer een referentiewaarde overschreden wordt, is er sprake van verontreiniging[xiv]. De A-waarde is niet voor elke grondsoort gelijk, omdat met name adsorptieprocessen bij klei- en veengronden een belangrijke rol spelen. Met andere woorden: wanneer deze (al of niet ooit verontreinigde) grond een A-waarde heeft, is deze geschikt voor alle functies.

De B-waarde geeft aan dat de grond verontreinigd is, maar dat nog niet bekend is in welke mate, zodat volgens het protocol voor oriënterend onderzoek een nader onderzoek vereist is.

De C-waarde is de feitelijke toetsingswaarde, waarop volgens het Protocol voor nader onderzoek bodemsanering noodzakelijk wordt.

Het stelsel van A-, B- en C-waarden is in 1995 vervangen door een stelsel met streefwaarden[xv] voor een schone bodem (nieuwe A-waarde) en de interventiewaarde[xvi] voor bodemsanering (C-waarde). De interventiewaarden hebben als basis een risicobenadering, waarin naast risico's voor de mens ook die voor het ecosysteem zijn opgenomen[xvii].

Relatie bedrijfstak en bodemverontreiniging

Voor het onderzoek naar bodemverontreiniging kunnen de bedrijfsterreinen in groepen onderverdeeld worden:

- voormalige gasfabriekterreinen

- voormalige en huidige bedrijfsterreinen

- voormalige en huidige opslagplaatsen voor auto- en machinewrakken

- voormalige en huidige stortplaatsen in het algemeen

- voormalige en huidige overslagplaatsen van goederen

- voormalige en huidige wingebieden (kolen, olie, zout, gas, klei, gesteente enz.)

De saneringskosten ten gevolge van bodemverontreiniging bedroegen in 1991 ongeveer 84 miljard gulden, waarin het leeuwendeel voor sanering van voormalige bedrijfsterreinen gebruikt werd.

De relatie tussen bodemverontreiniging en bedrijfstak is evident. De bedrijfsactiviteit bepaalt in feite het risico voor bodemverontreiniging [xviii].

Verschuren (1990)

fig. 41 Overzicht belangrijkste vormen van bodemverontreiniging per bedrijfsactiviteit

Soorten verontreinigingen en wijze van voorkomen in de bodem

Verontreinigingen kunnen op verschillende wijze in de bodem voorkomen afhankelijk van chemische samenstelling en fase (gas, vloeibaar, vast) en de grondsoort. Kleigrond bij voorbeeld kan door adsorptie heel wat verontreiniging aan de deeltjes binden en op deze manier immobiliseren. Voor kleigronden zullen de interventiewaarden (voorheen B- en C-waarden) anders zijn dan voor zandgrond. Zandgrond kan op geen enkele wijze verontreinigingen binden.

Voorkomen van verontreinigingen:

- vaste vorm - vaste deeltjes: metalen, verbindingen van zware metalen en metalloiden

- adsorptie - kation: adsorptie van oplosbare zouten van zware metalen aan kleideeltjes en organische delen van de grond (humus of veen)

- adsorptie - molecuul: adsorptie van molecuen van alifatische en aromatische verbindingen aan organische bestanddelen van de grond

- vloeistoffase (niet oplosbaar of slecht mengbaar met water): minerale olie, benzine en organische oplosmiddelen. De vloeistof komt als druppels of als film rond gronddeeltjes in de bodem voor. Bij deze soort van verontreiniging speelt het soortelijk gewicht van de vloeistof een belangrijke rol. Vloeistoffen zwaarder dan water zullen een laag vormen boven een slecht doorlatende laag, terwijl de vloeistoffen lichter dan water een laag zullen vormen op de grondwaterspiegel.

- oplosbaar in water: voorkomen in grondwater

- gasfase: aromaten (BTEX), vluchtige componenten van benzine, dieselolie en andere minerale oliën, vluchtige gechloreerde koolwaterstoffen.

De hierboven genoemde verontreinigingen zijn in een aantal categorieen onder te brengen. Deze categorieen zijn vervolgens weer per bedrijfstak uit te splitsen.

Soorten verontreinigingen:

- zware metalen en metalloiden: chroom, cobalt, koper, cadmium, nikkel, arseen, zink, tin, kwik, lood en antimoon. Voorkomen als metaal en als oxyden, sulfaten,, nitraten, halegoniden, carbonaten of silicaten.

- complexe cyaniden en vrije cyaniden

- alifatische en aromatische koolwaterstoffen en minerale olien.

- vluchtige gehalogeneerde koolwaterstoffen: trichloorethyleen, perchloorethyleen

- niet vluchtige gehalogeneerde koolwaterstoffen: polychloorbifenylen (PCB's), vele typen bestrijdingsmiddelen

- overige verbindingen: ammoniak, zuren, logen, fosfaten, sulfaten, nitraten

1.6.7 Saneringsmethoden

De ontwikkeling van saneringstechnieken vindt in Nederland vanaf 1980 plaats. Omdat bodemsanering pas gedurende een korte periode plaats vindt, zijn er nog op grote schaal ontwikkelingen van technieken aan de gang.

De saneringsmethoden zijn onder te verdelen in twee hoofdgroepen met als derde groep een combinatie van de hoofdgroepen[xix].

1. herstel van de bodem

2. isolatie van de verontreiniging

3. combinatie van isoleren en herstel.

Herstel van de bodem

Herstel van de bodem door afgraven gevolgd door reiniging of door storten.

De voornaamste reinigingstechnieken[xx] zijn:

- thermische en extractieve methodes voor verwijdering en

- biologische methodes voor omzetting.

Storten moet overwogen worden, wanneer er nog geen adequate reinigingstechnieken voor deze specifieke siuatie bestaan[xxi].

Tijdelijke opslag komt voor, wanneer de capaciteit van de reinigingsinstallatie te klein is[xxii].

Herstel van de bodem door ter plaatse reinigen van de grond (in situ reiniging) is sterk in ontwikkeling. Voordelen naast het niet verplaatsen van grond zijn de betrekkelijk lage kosten en geen onderbreking van bedrijfsactiviteiten[xxiii]. Toegepaste technieken zijn doorspoelen van de verontreinigde grond ("wassen"), onttrekken van verontreinigde lucht, chemische of biologische omzetting en verwijdering van verontreiniging via een elektrisch veld.

De meeste verontreinigde bodems worden door middel van afgraven gevolgd door reiniging gesaneerd. In situ reiniging vindt nog maar op beperkte schaal plaats, maar wordt zeker in de toekomst belangrijk.

Isolatie van de verontreiniging

In feite betekent dit alleen een beperking van de verspreiding. Dit kan op verschillende manieren gebeuren[xxiv]:

- door plaatsing van verticale en horizontale schermen. Denk hierbij aan damwanden, folies, mastieklagen bentoniet-cementwanden enz.

- door middel van afpompen van grondwater en/of infiltratiewater.

- door middel van fixatietechnieken; immobilisatie van de verontreiniging.

Isolatie vindt met name bij omvangrijke gevallen van verontreiniging plaats, waarbij met name de "hot spots" -de plekken met de sterkste verontreiniging- geïsoleerd worden om verdere verspreiding te voorkomen in afwachting van de volledige sanering of om juist als eerste gesaneerd te worden[xxv].

Combinatie van isoleren en herstel

In gevallen, waar herstel van de bodem (nog) niet voor alle verontreinigingen kan worden verkregen, worden de (nog) niet te herstellen plekken geïsoleerd.

1.6.8 Reinigingstechnieken

De reiniging is gericht op verwijderen van de verontreiniging of omzetten van de verontreiniging in componenten die voor de mens en het ecosysteem geen of geen onaanvaardbare risico's meebrengen[xxvi]. Deze laatste methode omvat onder andere de biologische afbraak en omzetting van de verontreiniging. De eigenschappen, waarop reinigingsproces is gebaseerd, worden door de specifieke (chemische) eigenschappen van de verontreiniging bepaald.

De voornaamste eigenschappen zijn:

- fase: gas, vloeibaar, vast (vluchtigheid, kookpunt)

- oplosbaarheid in water of in een ander oplosmiddel

- adsorptie/absorptie (electrische eigenschappen)

- chemische stabiliteit

- thermische stabiliteit

- magnetische eigenschappen

- biologische afbreekbaarheid/omzetbaarheid

- gewicht van de deeltjes

- grootte en vorm van de deeltjes.

Naast de techniek van het reinigen speelt de "reinigbaarheid" van de grond eveveens een belangrijke rol. Hier is immers het prijskaartje van het schoonmaken aan verbonden. Het reinigingsbedrijf zal over een aantal gegevens willen beschikken. Naast aard en concentratie van de verontreiniging is de aanwezigheid van eventuele andere verontreinigingen van belang evenals de aanwezigheid van puin, plastic, sintels, begroeiïngsresten etc. Kennis van de grond wat betreft korrelgrootteverdeling, organisch stof gehalte en vochtgehalte is eveneens niet ontbeerlijk voor het schoonmaken.

In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de volgende reinigingstechnieken behandeld:

1 technieken voor afgegraven grond;

2 technieken voor in situ reinigen;

3 isoleren van verontreinigde locaties.

Reinigingstechnieken voor afgegraven grond

Thermische reiniging

Thermische reiniging is reiniging door verhitting van de grond tot een temperatuur, waarbij de in de grond aanwezige verontreinigingen verdampen en/of ontleden en verdampen. De hierbij gebruikte technieken worden niet besproken.

Toepassing: alle typen organische verontreinigingen.

In principe is deze methode ook toepasbaar voor zware metalen en hun verbindingen, maar de temperaturen, die bereikt moeten worden liggen hoog in de orde van 800^o C.

Thermische reiniging kan in elke soort grond worden toegepast, maar zal bij gronden met (veel) organisch materiaal ook voor verbranding van dit materiaal veroorzaken. Klei- en leemgronden vergen meer energie voor dit proces dan zandgrond en bovendien moeten er maatregelen genomen worden voor een gelijkmatige toevoer van de grond.

Bij thermische reiniging worden de verontreigende stoffen in dampvorm gebracht. De zuivering van de dampen gebeurt via filters. Aan de uiteindelijke emissie worden in verband met de wet op de luchtverontreiniging zware eisen gesteld.

Reiniging door extractie

Het extractieproces is in een aantal stappen onder te verdelen:

- in contact brengen van verontreinigde grond met (in water opgeloste) extractiemiddel

- scheiding van extractiedeeltjes van de schone grond door spoelen

- reiniging van het (vervuilde) extract

Toepassing: geschikt voor het verwijderen van zware metalen, metaalverbindingen en organische verontreinigingen.

Deze methode is uitermate geschikt voor het reinigen van zandgronden, doordat in deze gronden de adsorptiekrachten tussen zandkorrel en verontreiniging vrij klein zijn. Daar juist de adsorptie krachten in klei- en leemgronden vrij hoog zijn is deze methode voor deze gronden minder of niet geschikt.

Biologische reiniging

Met behulp van micro-organismen kunnen vele organische verontreinigingen worden afgebroken of worden omgezet in verbindingen, die niet of nagenoeg niet schadelijk zijn voor de mens en het ecosysteem. Dit heet biologische reiniging.

We kunnen een onderscheid maken tussen een mineralisatieproces met anorganische eindprodukten en een afbraak met geen volledige mineralisatie.

Denk er wel aan, dat bij deze biologische processen wel eens zeer giftige anorganische verbindingen kunnen ontstaan zoals chloorverbindingen bij de afbraak van organohalogeen verbindingen. Bescherming voor de mensen, die op het terrein werken is noodzakelijk.

Uitvoering van dez biologische reinigingsmethode geschiedt door landfarming en bioreactortechnieken.

Landfarming is een techniek, waarbij de vervuilde grond in een dunne laag op een geschikt terrein wordt uitgespreid en door natuurlijke microbiologische processen wordt gereiningd. Het afbraakproces wordt bevorderd door toevoeging van zuurstof, door de grond te bewerken (ploegen), door kalk en nutrienten voor de afbraakorganismen toe te voegen en door regeling van de waterhuishouding.

fig. 42 Schema landfarming

Bioreactortechnieken

Bioreactortechnieken worden in twee vormen uitgevoerd. Een droge vorm, vergelijkbaar met compostering van vast afval, en een natte vorm in zogenaamde slurryreactoren.

Toepassing is alleen mogelijk voor organische verbindingen.

In principe is deze methode geschikt voor alle grondsoorten, maar wordt ten gevolge van de doorlatendheid en de bewerkbaarheid het meest toegepast op zandgronden.

Problemen bij deze methode is de lange tijdsduur van het reinigingsproces en het niet altijd bereiken van de streefwaarden.

Technieken voor in situ reinigen

Bodemluchtextractie

Vluchtige verbindingen worden verwijderd door afzuigen van de bodemlucht, die vervolgens bovengrondsgereinigd wordt. Dit heet bodemluchtextractie.

Toepassing is vanzelfsprekend alleen voor vluchtige stoffen mogelijk zoals perchloorethyleen, trichloorethyleen, benzine, benzeen, tolueen, xyleen, ethylbenzeen en methyleenchloride.

Het spreekt voor zich, dat deze methode alleen te gebruiken is voor goed doorlatende grond zoals zandgrond.

Problemen zijn het moeilijk bereiken van de streefwaarde, de lange tijdsduur van het proces (tot enkele jaren) en bij minerale olie het achterblijven van de zware componenten.

Biorestauratie

Biorestauratie bestaat uit het ter plaatse optimaliseren van de omstandigheden voor de micro-organismen voor de reiniging van de grond.

Toepassing vindt voornamelijk plaats bij zandgronden. De vervuiling moet goed afbreekbaar zijn. Daarom wordt deze methode vooral gebruikt bij verontreiniging met minerale olie en laag moleculaire polycyclische aromatische koolwaterstoffen.

Ook voor deze methode geldt, dat het lang duurt voor de streefwaarde bereikt wordt zo deze al bereikt wordt.

Vloeistofextractie

Door infiltratie van een extractiemiddel op waterbasis wordt de verontreiniging aan de grond onttrokken door middel van een chemische reactie. Vervolgens wordt dit extractiemiddel met de daarin opgeloste verontreiniging opgepompt en bovengronds gereinigd. Vloeistofextractie kan net zolang voortduren, totdat de gewenste streefwaarde bereikt is.

Toepassing: voornamelijk in goed doorlatende gronden zoals zandgronden. Alle verontreiningen, die in een extractiemiddel kunnen oplossen, komen in aanmerking voor deze methode zoals zware metalen, laag moleculaire polycyclische aromatische koolwaterstoffen, laag moleculaire gehalogeneerde oplosmiddelen, fenol en benzeen.

De totale reinigeingsduur varieert van enkele maanden tot enkele jaren. Het bereiken van de streefwaarde is bij deze methode niet altijd mogelijk.

Electroreclamatie

Electroreclamatie is een methode gebaseerd op drie transportprocessen veroorzaakt door elektrische gelijkstroom: elektro-osmose, elektroforese en elektrolyse.

Ionen of ioncomplexen worden onder invloed van een elektrisch veld in vloeistof tussen de bodemporiën vervoerd. Op deze manier worden de verontreinigende ionen naar de elektrodes gevoerd en daar weer via een pompsysteem verwijderd.

Toepassing: deze methode is uitermate geschikt voor het reinigen van met zware metalen verontreinigde kleigrond. Als nadeel is te noemen het hoge energie gebruik.

Conclusie

In Nederland zijn bovenstaande in-situ reinigingstechnieken operationeel. Met de meeste is er op beperkte schaal ervaring opgedaan bij verontreiniging onder gebouwen en bij benzinestations. Met deze technieken is de A-waarde moeilijk of niet te bereiken. De inzetbaarheid beperkt zich bovendien tot homogene grond. De saneringen op zich duren lang. Naast deze nadelen zijn er ook voordelen aan in-situ reiniging verbonden, zoals sanering onder gebouwen, aanpakken van diepe verontreinigingen zonder grondverzet en weinig of geringe overlast bij sanering.

Uit bovenstaande blijkt wel, dat de saneringstechnieken weliswaar operationeel zijn, maar toch nog in een fase verkeren, waarin van iedere sanering weer wat geleerd wordt en er waar iedere keer weer nieuwe en soms ook onverwachte informatie uitkomt. Het bevorderen van in-situ reiniging is mijns inziens een goede zaak gezien de reeds genoemde voordelen. Een instrument hiervoor zou het verhogen van de stortkosten zijn en het controleren van de storten. Het hanteren van de A-waarde als terugsaneerwaarde zou ook wel eens onder de loupe genomen kunnen worden, wat betreft realiteit en haalbaarheid. Een soepeler beleid in deze zou het gebruik van deze betrekkelijk eenvoudige technieken kunnen bevorderen.

Isoleren van verontreinigde lokaties

Een verontreinigde bodem wordt zodanig afgeschermd, dat er geen verspreiding van de verontreiniging meer mogelijk is. Denk hierbij ook aan het afsluiten van het terrein en mogelijke verspreiding via de bodemlucht.

Civieltechnische isolatietechnieken.

Het aanbrengen van voor verontreiniging ondoorlaatbare wanden uit staal, bentonietklei en bodeminjectiewanden vormt de essentie van deze civieltechnische isolatietechniek. Het is niet voldoende om alleen zijwaartse verspreiding tegen te gaan, daarom moet ook de onderkant en de bovenkant afgeschermd worden.

De toepassing van deze techniek is overal mogelijk. Problemen zijn het gedrag van de isolatiewanden in de loop der tijd. Alleen stalen wanden zijn indien nodig te verplaatsen, de andere niet.

Geohydrologische isolatie

Geohydrologische isolatie berust op oppompen van het grondwater van een verontreinigd gebied. Daardoor wordt verspreiding van de verontreiniging in het grondwater tegengegaan. Dit oppompen kan gecombineerd worden met infiltratie van water op een andere nabij gelegen plek.

Toepassing. Een nadeel van deze techniek is, dat deze niet of moeilijk in bebouwd gebied toe te passen is, omdat grondlagen bij onttrekken van water over het algemeen zetting vertonen. Afhankelijk van de grondsoort kan dit veel of weinig zijn.

Bij deze techniek komt veel (licht) verontreinigd water vrij, dat geloosd moet worden. Dit mag niet zomaar op riool of open water. Dit betekent een reiniging van het vervuilde water voor de lozing.

Voor alle isolatietechnieken geldt, dat naast isolatie het beheer van het terrein ook bij (gedeeltelijk) uitval van de techniek - en het controleren van het terrein een belangrijke rol spelen.

Een bijzondere manier van isoleren wordt in verschillende stedelijke gebieden toegepast. Wanneer de grond door de omringende bebouwing niet goed te reinigen is, wordt de grond aan alle kanten geisoleerd. De bovengrond wordt gedeeltelijk afgegraven en daarop wordt isolatie aangebracht. Bovenop de isolatielaag wordt weer een laag niet verontreinigde grond een zo genoemde leeflaag gebracht. Wanneer dit terrein voor bebouwing gebruikt wordt moet er wel opgelet worden, dat deze boven-isolatielaag niet "lek" raakt. De gemeente Amsterdam past deze methode toe in de binnenstad.

Algemene conclusie sanerings- en reinigingstechnieken

Een van de grootste problemen van een verontreinigde lokatie is, dat deze naast grond ook nog grote hoeveelheden stedelijk afval, industrieel en zo mogelijk ook nog bouw- en sloopafval kan bevatten.

Verontreiniging zal vrijwel nooit enkelvoudig zijn; er zal altijd een menging van verontreinigde stoffen aangetroffen worden. De mogelijkheid bestaat, dat deze stoffen op verschillende manieren aan de grond onttrokken moeten worden.

Er bestaan ook stoffen, die niet of slechts met grote moeite aan de grond onttrokken kunnen worden of waarvan men de methodiek voor onttekking nog niet kent. Voorlopig is isolatie dan de enig mogelijke oplossing.

Overweging

In het kader van de reiniging van de vervuilde grond wordt enorm veel grond verplaatst. Zou het niet verstandig zijn om tegelijk met het plan van aanpak voor de bodemreiniging een plan van aanpak voor bouwrijpmaken op te zetten en in feite deze twee plannen te combineren? Met de aanleg van de ondergrondse infrastructuur kan dan tijdens of direct na de reiniging worden begonnen.

In het geval, dat een lokatie midden in een saneringsbuurt ligt, waar toch al vaak met ruimte gewoekerd moet worden kan deze gecombineerde aanpak wel eens verrassende resultaten opleveren.

Indien volgens de protocollen voor oriënterend en nader onderzoek gehandeld wordt en de gevraagde gegevens en stukken in rapportvorm aan de gemeente overhandigd worden, kan en mag een ieder dit onderzoek verrichten. Aanbeveling verdient wel enige kennis van zaken op het gebied van de betreffende onderzoeken. Problemen kan het onderzoek van de grondmonsters veroorzaken, maar deze monsters kunnen door gespecialiseerde laboratoria volgens aangegeven methode onderzocht worden. (Een lijst van laboratoria voor grondonderzoek is opgenomen).

De technische buro's, die dit onderzoek veelvuldig doen hebben een zekere reputatie op dit gebied en worden daardoor al snel door een gemeente als gezaghebbend geaccepteerd. Veelal kennen deze buro's een combinatie met een uitvoerende tak, waardoor een verstrengeling van belangen kan optreden.

1.6.9 Bijlage saneringsregeling wet bodembescherming P.M.

1.6.10 References to Soil pollution

Groot, R. S. d. (1992) Functions of Nature. Evaluation of nature in environmental planning, management and decision making. Wolters-Noordhoff.

Koolenbrander, J. G. M. (1995) Urgentie van bodemsanering: de handleiding ('s Gravenhage) SDU.

Lame, F. P. J. and R. Bosman (1993) Protocol voor het nader onderzoek deel 1: naar de aard en concentratie van verontreinigende stoffen en de omvang van de bodemverontreiniging. ('s Gravenhage) SDU.

Lame, F. P. J. and R. Bosman (1994) Protocol voor het oriënterend onderzoek: naar de aard en concentratie van verontreinigende stoffen en de plaats van voorkomen van bodemverontreiniging. ('s Gravenhage) SDU.

Maarel, E. v. d. and P. L. Dauvellier (1978) Naar een globaal ecologisch model voor de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland. ISBN 9012021464.

RIVM, Ed. (1994) Handboek bodemsaneringstechnieken Leidraad bodemsanering, leidraad bodembescherming ('s Gravenhage) SDU.

Schut, E. (1994) In-situ reinigingstechnieken voor vervuilde grond TU Delft Wetenschapswinkel.

Verschuren (1990) Bodemsanering van bedrijfsterreinen (Oosterhout) Dombosch Raamsdonksveer.

Verschuren, J. (1993) Bodemsanering van bedrijfsterreinen; praktijkboek voor bedrijf en beroep (Oosterhout) Verschuren, Postbus 6038, 4900 HA Oosterhout.

1.7 Bouwrijpmaken

Drs. R. Moens

De nodige aanpassingen of verbeteringen van bodem en grondwaterstand ten behoeve van het bouwen en de inrichting van een woon- en werkgebied dienen zorgvuldig overwogen te worden. Technische mogelijkheden en belemmeringen van de grond zelf en het daarin voorkomende grondwater behoren een belangrijke plaats in te nemen bij de planning. Dit is niet alleen van belang voor de ekologische voorwaarden voor duurzame planning, de bestaansvoorwaarden van een gebied, maar ook voor een economisch verantwoorde planning.

Van oudsher leidde verschillen in grondeigenschappen er toe, dat er een differentiatie in grondgebruik ontstond. Economische factoren en strategische planning hebben tegenwoorig vaak de overhand bij de keuze van het toekomstige gebruik. Hierbij wordt geen rekening gehouden met het beheer en in feite met het in stand houden van de (nieuw gemaakte) omgeving. Het beheer kan dermate kostbaar of ingewikkeld zijn, dat bij de geringste bezuiniging of tegenslag er al problemen voor het onderhoud en derhalve voor het milieu ontstaan.

Ingrepen moeten zodanig zijn, dat er een zekere waarborg gegeven kan worden, dat de nieuw ontstane situatie in stand te houden is.

Elke ingreep in de toestand van de bodem door grondophoging of grondwaterpeilverlaging of een combinatie hiervan veroorzaakt niet alleen ter plaatse van de ingreep een verandering maar ook in het omringende gebied. Deze ingrepen zijn te herkennen aan een verandering in plantengroei. Bovendien verstoren abrupte overgangen - zonder aansluitingen - tussen verschillende gebieden visuele en sociale harmonie in een gebied.

De waarden op het terrein van bebouwing, landgebruik, cultuurhistorie, begroeiing en ecologie van het plangebied en het omringende gebied dienen voor een verantwoorde planning en keuzes voor toekomstig gebruik bestudeerd te worden.

Het hoofdstuk valt in twee delen uiteen:

1.7.1 analyse van een terrein, waaronder bepaling van geschiktheid van het terrein voor verschillende functies valt.

1.7.2 bouwrijpmaken van terreinen.

1.7.4 waterschappen

1.7.1 Analyse van het gebied

Een gebied kan op verschillende manieren geanalyseerd worden. De keuze van analyse is afhankelijk van de informatie, die voor een bepaalde activiteit nodig is. De analyse omvat vanzelfsprekend de bebouwde en onbebouwde delen van het gebied. De analyse mag bovendien niet beperkt blijven tot het plangebied zelf, maar moet ook over de grenzen van het gebied gaan; invloeden van ingrepen kunnen zich immers voordoen over de wijdere omgeving. Alle analyses vinden betrekking op de bestaande vormen en toestand van het terrein.

De belangrijkste analyses zijn:

- topografische analyse

- bodemkundige analyse

- analyse van het water

- cultuurhistorische analyse

- analyse van het landgebruik

- analyse van de bestaande landschaps- en bebouwingsvormen van het gebied

- visuele analyse

- analyse van de begroeiing

De meeste van deze analyses spreken voor zich. De methoden voor analyses, die gebruikt worden, zijn afhankelijk van de onderzoeker en van het materiaal, dat te verkrijgen is. De benodigde diepgang van onderzoek en analyse bepalen eveneens de methodiek.

fig. 43 Afwateringspatroon ten oosten van de Veluwe

Topografische analyse

Onder deze analyse kan het nauwkeurig vastleggen van grenzen van verschillende voor de stedebouw belangrijke topografische elementen worden verstaan. Te noemen valt hierbij de bebouwing, wegennet en railnet, het water in de vorm van rivieren, kanalen, sloten en meren en niet te vergeten de hoogteligging van het gebied. De ligging en spreiding van de verschillende elementen wordt eveneens bij deze analyse betrokken.

Het spreekt vanzelf, dat de topografische kaart met de daarbij horende legenda bij uitstek de bron is voor deze analyse. Een aanvulling op de topografische kaart geven luchtfoto's. Op deze foto's immers staan alle elementen en vormen op aarde aanwezig.

Bodemkundige analyse

fig. 44 Bodemkaart

Dit is een onderzoek naar de verschillende grondsoorten, die er in het gebied voorkomen. Tevens kunnen er gegevens verzameld worden over het grondwater wat betreft kwaliteit van het grondwater, diepte van het grondwaterpeil, schommelingen van het peil gedurende het jaar en stromingen van het grondwater.

Van de grondsoorten kunnen aan de hand van hun eigenschappen de gebruiksmogelijkheden voor de verschillende activiteiten worden bepaald.

De eigenschappen van de grond, die het gebruik het sterkst bepalen zijn: korrelgrootte, vorm van de korrel, hoeveelheid minerale of organische bestandsdelen, verhouding minerale bestandsdelen organische bestandsdelen, watervasthoudendheid van de grond, diepte grondwaterstand, gelaagdheid en verspreiding van verschillende grondsoorten.

Het niveau van het grondwater is in het veld of in een bouwput op eenvoudige wijze vast te stellen, zoals in bijlage beschreven is.

fig. 45 Grondwatertrappenkaart

Grondwaterstanden worden ingedeeld in grondwatertrappen, waarin de gemiddelde hoogste grondwaterstand (GHG) en de gemiddelde laagste grondwaterstand(GLG)is verwerkt (zie fig. 35 ). De grondwaterstand is bepaald ten opzichte van het maaiveld; de diepte van het grondwater is maatgevend. De natuurlijke fluctuatie van het grondwater bedraagt in Nederland door het jaar heen enkele tientallen centimeters. Deze beweging is in Nederland vaak te herkennen aan roestvlekken in een overigens grijsblauwe grondmassa, doordat de meeste gronden ijzer bevatten.

In Nederland kennen we naast natuurlijke grondwaterstanden ook kunstmatige grondwaterstanden. Deze laatste worden met behulp van bemaling op een van te voren afgesproken peil gehouden. Door het bemalen ontstaan er ook waterstromingen in sloten en kanalen naar het gemaal toe. Hieraan gekoppeld is een stroming in het terrein rondom de waterwegen van het grondwater juist naar deze waterwegen toe.

Naast de horizontale grondwaterstroming komt ook een verticale verplaatsing van water in de grond voor. Dit wordt kwel genoemd, wanneer het water 'naar boven komt', en infiltratie of inzijging, wanneer de stroming 'naar beneden gaat'.

Via het grondwater kan verontreiniging door stroming in de bodem verspreid worden. Inzicht in de snelheid en de richting van de verspreiding is noodzakelijk, wanneer men deze verontreiniging opruimt. Voor meer informatie over bodemverontreiniging en bodemsanering monografie nr. 37

Bodemlucht

Waar de poriën van de grond niet opgevuld zijn met water komt bodemlucht voor. Deze lucht is van belang voor de biologische activiteit in de grond (bodemdieren, afbraakprocessen plantenresten). Tevens vinden er in de bodem bij aanwezigheid van zuurstof verschillende chemische processen plaats.

De samenstelling van de bodemlucht kan zeer verschillend zijn. In de normale gevallen is de lucht min of meer gelijk aan de atmosfeer. Maar juist door chemische bodemkundige processen en bodemverontreiniging kan de samenstelling behoorlijk verschillen van de atmosfeer en zelfs toxisch zijn.

Verwerking van de gegevens

Evenals bij andere analyses wordt in de meeste gevallen gebruik gemaakt van gegevens, die reeds op kaart zijn weergegeven. De kaarten, die voor de analyses beschikbaar zijn, zijn bodemkaarten en grondwaterkaarten en als aanvulling kunnen ook geologische kaarten en geomorfologische kaarten gebruikt worden. De topografische kaart wordt enerzijds gebruikt als onderlegger voor de analyses, maar kan tevens enige informatie leveren over waterwegen. De schaal van alle kaarten, die in opdracht van de overheid vervaardigd zijn, is 1:50.000. Er bestaan ook gedetailleerdere bodemkaarten op een grotere schaal; deze zijn meestal voor speciale doeleinden gemaakt. Ze zijn of via de dienst bodemkartering of de gemeente te verkrijgen.

De analyses, die met behulp van dit materiaal gemaakt worden worden geschiktheidskaarten of potentiekaarten genoemd.

Over het algemeen worden de bodemkundige gegevens slechts tot een diepte van 1 meter gegeven. Derhalve moeten voor de diepere ondergrond (met andere woorden gegevens over draagkracht) geologische kaarten geraadpleegd worden.

Vergeet bij de bewerkingen niet gebruik te maken van de beschrijvingen, die in een boekje zijn bijgeleverd. Zeer waardevolle informatie over bodem en landschap is hieruit te verkrijgen. Bovendien bevordert de tekst het begrip van het gebied.

Elke analyse is ook nu weer afhankelijk van de kennis en de geoefendheid van de onderzoeker en de gevraagde kennis van het gebied.

Analyse van het water

Deze analyse bestaat in feite uit twee delen, te weten een analyse van het grondwater en een analyse van oppervlaktewater. Gemeenschappelijk veld van interesse hierbij is de voedselgraad en/of de vervuiling van het water. De volksgezondheid speelt een belangrijke rol bij deze analyse. Stromingsrichting van zowel het grondwater als het oppervlaktewater mogen niet buiten beschouwing worden gelaten voor het maken van keuzes bij het ontwerpen. Juist deze stroomrichting bepaalt, waar een verandering van waterkwaliteit te verwachten is. Stroomafwaarts zal de kwaliteit van het water altijd minder zijn dan stroomopwaarts.

Gegevens over de waterkwaliteit zijn via de waterkwaliteitsbeheerder te verkrijgen. Meestal is dit het waterschap, de provincie of het RIZA (Rijks Instituut voor Zoetwaterbeheer en Zuivering van Afvalwater).

De diepte van het grondwater is van een grondwaterkaart af te lezen. Deze kaarten worden overigens standaard bij de bodemkaart bijgeleverd. Indeling van de grondwaterstanden en soorten grondwater zijn in de bijlage beschreven.

fig. 46 Waterstaatskaart, uitsnede

Gegevens over het oppervlaktewater, polderpeilen, waterschappena, gemalen enz.- het door de mens kunstmatig gecontroleerde water-, staan vermeld op de waterstaats-kaarten. Deze kaarten worden onder supervisie van de waterschappen in Nederland vervaardigd. Evenals geologische, geomorfologische en bodemkundige kaarten worden deze waterstaatskaarten in Nederland standaard op een schaal van 1:50.000 vervaardigd.

De stroming van het oppervlaktewater is in een vlak gebied altijd in de richting van het gemaal, dat het water wegpompt uit een gebied. Het 'schoonste' water zal dus in principe zo ver mogelijk van het gemaal te vinden zijn.

Op de waterstaatskaart worden eenheden met gelijke grondwaterstand aangegeven, die zelfstandig als polder beheerd worden. Verandering van waterstand in een polder levert op zich geen problemen op; hoogstens kan de waterstand van de aangrenzende polders hierdoor enigszins in de richting van de wijziging veranderen. Problematischer wordt het, wanneer de waterstand van een gedeelte van een polder gewijzigd moet worden. Dit kan bereikt worden door enerzijds grondophoging en anderzijds waterstandsverlaging na het opsplitsen van de polder in twee nieuwe polders met van elkaar losgekoppelde waterstanden.

In geaccidenteerd terrein doen zich volkomen andere problemen voor bij regulering van zowel het oppervlaktewater als het grondwater. Over het algemeen zijn de laagste delen in zo'n terrein het natst. Ontwateren hier veroorzaakt een verdroging van de hoger gelegen gronden. Ingrepen van deze aard moeten dan ook wel overwogen en sporadisch genomen worden. Beter zou men in deze gebieden over kunnen gaan tot ophogen van de laagste delen, wanneer daar toch gebouwd moet worden. De invloed op de hoger gelegen delen is dan vrijwel verwaarloosbaar. Nadeel is dan echter wel, dat juist het hoogteverschil, dat interessante ontwerpdetails kan opleveren, genivelleerd wordt.

Hier boven is wat informatie gegeven over het 'gedrag' van het water, die de analyse van het water ten behoeve van de planning beinvloeden.

fig. 47 Historische kaart

Cultuur-historische analyse

Dit is een analyse gemaakt vanuit verschillende invalshoeken. Deze invalshoeken kunnen zijn ontginningstypen voor de landbouw, historische steden en stadsranden, historische dorpstypen, historische boerderijtypen enzovoort.

Voor het landelijk gebied worden naast de historische dorpstypen vooral verkavelingen bekeken en wel de 'oorspronkelijkheid' of de historische waarde van de verkaveling. De verkavelingen immers zijn typerend voor het technische kunnen van de mens in de gegeven tijd en omstandigheden.

Begrippen als esdorpenlandschap, slagenlandschap, veenontginningslandschap, veenkoloniaal gebied, (Hollandse) veenweidegebied behoren bij dit soort analyses.

Voor de analyse wordt gebruik gemaakt van historische kaarten en topografische kaarten. De schaal van dit kaartmateriaal kan aardig variëren, zodat nogal eens geïmproviseerd moet worden.

Analyse van het landgebruik

fig. 48 Landgebruikkaart

Over het algemeen wordt voor deze analyse de amerikaanse term 'landuse' gebruikt. Voor het 'niet-gebruikte' en niet-gecultiveerde land, zoals bijvoorbeeld natuurgebieden en onontgonnen gebieden, is de term 'landcover' gereserveerd. Op deze manier is aan elk gebied een functie toe te schrijven.

Voor deze analyse wordt gebruik gemaakt van de meest recente topografische kaarten of, beter nog, de meest recente luchtfoto's. Luchtfoto's immers geven de actuele situatie weer en niet de door de "kaartenmaker" geïntroduceerde categorieën. De onderzoeker kan zelf zijn indeling opstellen.

Over het algemeen zijn de laatste luchtfotos van een gebied recenter dan het kaartmateriaal.

Luchtfoto's zijn evenals topografische kaarten te bestellen bij de topografische dienst in Emmen en bij het NLR (Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum) in Emmeloord. Speciale opdrachten zijn via de gemeente of de provincie te achterhalen.

De schaal van het luchtfotomateriaal kan behoorlijk verschillen. Met behulp van een stereoscoop kan op een luchtfoto meer herkend worden. Eventueel kan er ook gebruik gemaakt worden van satelietopnames. Houd er echter wel rekening mee, dat deze beelden anno 1997 een grootste schaal van ongeveer 1:40.000 hebben.

Meer informatie over luchtfoto's en satelietopnames is te vinden in monografie nr. 69 Remote Sensing (art.nr.382).

Visuele analyse

Deze analyse is sterker dan enige andere analyse gebonden aan de opvattingen van de gebruiker. Er bestaan meerdere methodes voor het maken van visuele analyses. Deze methodes staan in literatuurlijst vermeld.

De visuele analyse houdt zich vooral bezig met de visueel waarneembare uiterlijke verschijningsvorm van een gebied.

Er bestaat een voortdurende wisselwerking tussen de mens en zijn omgeving. Het waarnemen van de omgeving doet de mens met behulp van al zijn zintuigen. Derhalve heeft het waarnemen een hoge mate van subjectiviteit in zich. Het waarnemen wordt onder andere ook beinvloed door de referentiekaders van de waarnemer en het doel van de waarneming.

Een beschrijving van het (landschaps)beeld geschiedt aan de hand van kenmerken met behulp van een aantal begrippen.

Over het algemeen worden de volgende beprippen gehanteerd:

- maat

- vorm

- rand

- zichtas

- volume

Sommige kenmerken zijn karakteristieker, meer bepalend voor het geheel dan andere.

De volgende kenmerken kunnen onderscheiden worden:

- de compleetheid van een gebied

- mate en dichtheid van ruimtegebruik (intensiteit)

- leeftijd, ouderdom van het gebied

- technische kwaliteiten

- gebruik en gebruiksmogelijkheden

- geaccidenteerdheid

- patroon van lijnen, elementen en vlakken

- mate van verzorging en onderhoud

- ruimtewerking

- sfeer

- mate van diversiteit (hoeveelheid en soort informatie)

- seizoensaspecten

- voor- en/of achterkant van vormgevende elementen (gebouw, duinenrij, richting van een verkaveling;)

- kleur

Uit deze opsomming mag geen hiërarchie noch dominantie afgeleid worden.

Bij een kartering van het ruimtelijk beeld van een gebied zullen tenminste de volgende onderdelen gekarteerd dienen te worden om een enigszins volledig beeld van een waarneming te verkrijgen:

- de ruimtevormende factoren, die de ruimte bepalen zoals maat, rand, vorm, zichtas enz.

- de globale ruimtelijke eenheden eventueel onderverdeeld in subklassen

- de dominante kenmerken van de waarneming

De waardering van het gebied van de analyse is persoonsgebonden. Er bestaat echter wel een belangrijk verschil tussen waarderingen vanuit esthetische overwegingen en vanuit gebruiksmogelijkheden van een gebied.

De analyse wordt zowel met behulp van kaartmateriaal en luchtfoto's als "in het veld" uitgevoerd. Het kaartmateriaal levert in de meeste gevallen niet voldoende informatie met name op het gebied van randen. Bovendien zijn alle kaarten interpretaties en waarderingen (al of niet gestandaardiseerd) van de werkelijkheid. Kaarten zullen daarom niet altijd kunnen voldoen aan de gestelde eisen voor de analyse. Eigen interpretaties kunnen met behulp van (grootschalige) luchtfoto's gemaakt worden. Deze interpretaties kunnen met directe "veldinformatie" aangevuld worden.

Analyse van de begroeiïng

Voor deze analyse kan onderscheid gemaakt worden tussen de aanwezigheid van groenelementen, zoals laanbeplanting, houtwallen, parken, bosgebieden enzovoort, de soort begroeiïng, zoals bloemen, heggen, struiken, bomen enzovoort, en de soorten planten.

De aanwezigheid van groenelementen is evenals het grondgebruik met behulp van topografische kaarten en luchtfoto's vast te stellen. De soorten begroeiing is alleen met behulp van luchtfoto's of 'in het veld' vast te stellen, terwijl de soorten planten alleen 'in het veld' vast te stellen zijn.

Aan de hand van bodemkaarten is vast te stellen, welke planten van nature op een bepaalde grondsoort zullen groeien. Het ligt het meest voor de hand om die planten voor een gebied te kiezen, die daar van nature kunnen groeien.

De analyse van de begroeiing is in feite een uitbreiding of een specifiek onderdeel van ofwel de visuele analyse ofwel de landgebruiksanalyse.

Kaarten

Kaarten, die gebruikt kunnen worden bij het landschapsonderzoek ten behoeve van de planning en het bouwen zijn:

- geologische kaart (weergave van de diepere ondergrond met eventuele voorraden delfstoffen)*

- geomorfologische kaart (weergave van het patroon en de ontstaanswijze van landschapsvormen)*

- geohydrologische kaart (weergave van het diepere grondwater met grondwaterstromingen)

- bodemkaart (weergave van de grondsoorten, die aan de oppervlakte - tot 1 m diep - voorkomen)*

- grondwaterkaart (weergave van diepte en fluctuaties van het grondwater)*

- grondwaterkwaliteitskaart

- waterstaatskaart (weergave van de waterschappen en hun beheer)*

- bodemgeschiktheidskaarten voor verschillende activiteiten

- kwetsbaarheidskaarten voor verschillende activiteiten

- zettingenkaart (reactie van de grond bij onttrekking van water of gas, of bij ophoging)

- funderingsdieptekaart

- industriezandkaart

- aardwarmtekaart

- kaart met diepe kleilagen voor eventuele opslag van warmte

- begroeiingskaart, potentiële begroeiïngskaart of natuurlijke begroeiingskaart

- cultuurhistorische kaart

N.B. bodemkaart en grondwaterkaart worden tesamen uitgegeven.

Al deze kaarten zijn lang niet altijd voorradig. Vele zullen wij zelf moeten vervaardigen door het combineren van verschillende kaarten. De keuze van de kaarten, die voor planning en ontwerp benodigd zijn, is afhankelijk van de planner/ontwerper en de uitgangspunten voor het ontwerp. De kaarten met een sterretje zijn over het algemeen in het kaartenarchief op bouwkunde verkrijgbaar.

De Stichting voor Bodemkartering (STIBOKA, Wageningen), de Rijks Geologische Dienst (RGD, Haarlem), Rijkswaterstaat ('s Gravenhage) en de Dienst Grondwaterverkenningen TNO (Delft) vervaardigen een aantal van deze kaarten op een standaardschaal van 1:50.000. Voor de uitvoering van de plannen is deze schaal niet geschikt en is nader onderzoek vereist. Uit de kaarten kan echter wel globaal afgeleid worden, waarvoor de verschillende gebiedsdelen uitermate geschikt zijn en welk gebruik absoluut af te raden is. Met behulp van deze kaarten kan derhalve in de planfase bestemmingen tegen elkaar worden afgewogen op een objectief wetenschappelijke basis. Alternatieve locaties kunnen op deze manier eveneens bestudeerd worden.

Bij definitieve bestemmingen en met name voor bouwprojecten moet altijd apart grondmechanisch onderzoek verricht worden om de draagkracht van de funderingslaag vast te stellen.

Naast dit grondmechanische onderzoek is onderzoek naar bodemverontreiniging een vereiste om een "geschiktheidsverklaring" te verkrijgen voor de geplande functie. (zie voor bodemverontreiniging monografie 37 van Milieuplanning /SOM: Bodemverontreiniging en -sanering)

De verschillende kaartanalyses en thema-analyses zullen een signalerende functie hebben met betrekking tot de gevolgen van menselijk handelen op de omgeving - zowel bebouwing als beplanting - en op de natuurlijke voorraden aan delfstoffen, zoals water, zand, grind, gas enzovoort.

1.7.2 Bouwrijpmaken

Een veel voorkomend misverstand is, dat bouwrijpmaken vooral bedoeld is om een goede funderingsgrondslag voor bouwwerken te verkrijgen.

Onder bouwrijpmaken in engere zin wordt in het algemeen verstaan het opruimen van het terrein, het realiseren van de grotere kunstwerken, de aanleg van de drainage, van het rioleringssysteem, van open water, van kunstwerken en van bouwstraten.

Het aanbrengen van de definitieve verharding, het schoonmaken van het bouwterrein, de aanleg van groen en recreatieve voorzieningen en kabels en leidingen, het plaatsen van straatverlichting en dergelijke wordt woonrijpmaken genoemd.

In de Nederlandse situatie heeft men bodemkundig gezien te maken met twee zeer zwaar wegende aspecten te weten:

- funderingslaag, draagkrachtige laag

- drooglegging

Bij het volledige bouwrijpmaken van terreinen worden de volgende aspecten onderscheiden:

- het zoeken van een locatie voor stedelijke bestemmingen op basis van bodemgesteldheid en waterhuishouding (plaatsbepaling),

- het stedebouwkundig inrichtingsplan en

- de keuze van de methode van bouwen en funderen.

Met andere woorden: er wordt gekeken of een terrein geschikt is

- voor de uitvoering van een bouwwerk,

- voor het aanleggen en onderhouden van wegen, kabels en leidingen,

- voor de groei van beplanting en

- voor het - indien nodig - drooghouden van kruipruimten onder woningen.

In het algemeen rekent men in verband met al deze functies met een minimale drooglegging van 0,9 m.

Voor het groen is deze eis van drooglegging van 0,9 m overdreven. Wilgen, elzen, maar ook populieren, essen en iepen kunnen goed groeien in omstandigheden met periodiek hoge grondwaterstanden. Bovendien zou men ook kunnen overwegen om de beplanting aan te passen aan de omgeving, waardoor ingrepen als ophogen en/of grondwaterpeilverlaging voor beplanting niet nodig zijn. Dit is dan een ekologisch verantwoorde keuze van begroeiing. Een bijkomende overweging is, dat, wanneer de keuze van de begroeiing op ekologisch verantwoorde wijze plaatsvindt, het onderhoud minder zal zijn.

Aan het ophogen met zand zijn voor de begroeiïng een aantal nadelen verbonden:

- Ophoogzand is over het algemeen voedselarm. Voor sommige begroeiingen is dat uitstekend, maar voor de groei van de meeste bomen, voor gazons en voor het tuinieren is aanvoer van voedselrijkere grond nodig.

- Het ophoogzand is door zijn dichte pakking moeilijk doordringbaar voor wortels. Dit geldt met name voor opgespoten zand. Bomen willen er niet goed groeien en een klein plantgat vullen met betere grond is niet voldoende, omdat de wortels dan binnen het plantgat blijven, omdat de omringende grond voor wortels slecht doordringbaar is.

- Door het gewicht van het zand wordt de oude bovenlaag in elkaar gedrukt. Hierdoor ontstaat een voor water slecht doorlatende laag, waar ook wortels niet goed doorheen komen. Deze voor de plantengroei ongunstige omstandigheden worden nog versterkt doordat tijdens de bouw veel zware machines over het terrein rijden waardoor de grond wordt samengedrukt.

fig. 49 Principe-oplossingen voor ontwatering

Methoden van bouwrijpmaken

Bij de keuze van de methode van bouwrijpmaken kan men uitgaan van twee totaal verschillende standpunten.

- overal kan technisch gezien de grond bouwrijp gemaakt worden; met andere woorden de "grondslag" bepaalt niet de plaats, waar gebouwd wordt, maar de vraag. In dit geval wordt er wel aan voorbij gegaan hoe de nieuw ontstane situatie in stand te houden is. Het beheer wordt in feite helemaal niet meegenomen bij de overwegingen.

- de keuze van de plaats, waar gebouwd zal worden, is afhankelijk van de "grondslag"; met andere woorden de potenties van een gebied voor de verschillende functies zullen bestudeerd worden, waarbij rekening gehouden wordt met enerzijds aanlegkosten en anderzijds met beheerskosten. Wanneer op deze wijze gebieden uitgekozen worden, waar eventueel gebouwd kan worden, dan is deze keuze ekologisch gezien meer verantwoord.

Er zijn verschillende methoden voor het bouwrijpmaken. De keuze heeft vergaande gevolgen voor de omgang met de bestaande situatie en voor de ontwerpmogelijkheden van het nieuwe stedelijke landschap.

fig. 50 Afweging bij bouwrijpmaken

Polderpeilverlaging

Om de vereiste drooglegging te verkrijgen wordt via het poldergemaal het peil in de hele polder verlaagd. Wanneer de hele polder niet bebouwd zal gaan worden, levert dit een probleem op. Of er moet binnen de polder een nieuwe (kleinere) polder gemaakt worden, die bebouwd zal worden, of de rest van de polder zal wat gebruik betreft aangepast moeten worden aan de nieuwe grondwaterstand.

Voordelen zijn de eenvoudige uitvoering en de besparing van ophoogzand.

De nadelen zijn in het algemeen groter. Wanneer het water zakt, zal er lucht doordringen in de bovengrond. Er zal klink (de zetting of "het inzakken" van de grond doordat het water vervangen wordt door lucht) van de grond optreden. Klei- en zandgronden hebben een gerine zetting, maar veengronden doordat ze voor meer dan 90% uit water bestaan hebben een zeer grote zetting. Het veen gaat bovendien bij de aanwezigheid van lucht oxyderen en een extra volumeverlies is het gevolg. Hierdoor en door het waterverlies zelf treedt 'klink' op, een bodemdaling die het effect van de peilverlaging weer teniet doet.

Bij oude gebouwen met houten paalfundering gaan de paalkoppen rotten als ze boven water komen. Ook voor oudere bomen is het slecht als het grondwaterpeil plotseling daalt. In diepere polders kan bovendien de kwel uit de omringende hogere gebieden toenemen.

In veel landbouwgebieden in het veengebied, waar in het kader van landinrichtingswerken peilverlaging is toegepast om de gewasopbrengst te verhogen, kampt men met deze problemen. Hoewel het op het eerste gezicht lijkt alsof het bestaande landschap gespaard wordt, zodat het ingeschakeld kan worden bij het ontwerp van de nieuwe wijk, is dat niet het geval.

Gezien de vele nadelen wordt deze methode in stedelijke gebieden op veengrond niet toegepast.

fig. 51 Ophoging met zand en polderpeilverlaging

Opspuiten met zand

De benodigde specie hiervoor komt meestal uit een zandwinplas, van waaruit het via buizen naar het bouwterrein wordt gepompt. Deze methode laat van de bestaande structuren in het gebied niets over. De ontwerper kan zijn ontwerp in een maagdelijk gebied maken, waarbij alleen rekening gehouden moet worden met aansluitingen op naastgelegen wijken en wegen. In feite is dit een "tabula rasa" methode.

Voordelen zijn de relatief lage zandprijs door de winning van grote hoeveelheden en het in één keer ter beschikking komen van een egaalbouwterrein, waardoor de planvorming "vrij" en "flexibel" is. Particuliere en openbare terreinen zakken gelijkmatig en de aanvoerwegen worden niet belast met zware zandtransporten zoals bij de hierna te bespreken methode.

Kostennadelen zijn de hoge voorinvestering, waarbij ook een grote hoeveelheid extra ophoogzand moet worden gerekend omdat er in het begin extra zakking optreedt. Voordat er gebouwd kan worden is een zakkingsperiode van enkele jaren nodig en dat is ook een kostenpost.

Ter beperking hiervan wordt tegenwoordig - overigens bij uitzondering bij de woningbouw - een systeem van verticale drainage met 'zandpalen' toegepast. Via deze zandpalen kan het onder druk staande water uit de ondergrond snel naar boven afvloeien, waardoor snellere zakking optreedt.

Na de bouw gelden alle bekende problemen van de verzakkingen. Een ander nadeel is, dat het bestaande landschap geheel onder een laag zand verdwijnt. Voor het stedelijk groen en voor de tuinen is uitgebreide grondverbetering nodig.

Deze methode is veel toegepast in het westen van het land bij grootschalige stadsuitbreidingen, onder meer voor de na-oorlogse stadsuitbreidingen in Amsterdam West.

fig. 52 Ophogen met zand

Zandaanvoer per 'as'

Deze methode lijkt op de vorige, maar het ophoogzand wordt met vrachtauto's aangevoerd.

Een voordeel is dat in kleinere gedeelten en veel selectiever gewerkt kan worden, waardoor de verwerving van het terrein in fasen kan plaats vinden en waardoor beter rekening gehouden kan worden met elementen uit het bestaande landschap. Deze kunnen dan ook een rol spelen bij het ontwerp. Ook is het mogelijk om alleen op te hogen, waar dat voor het bouwen of voor wegen en leidingen nodig is.

Als de bodem niet al te drassig is, kunnen het stedelijk groen en de tuinen zonder ophoging aangelegd worden op de oorspronkelijke bovengrond.

In het opgehoogde gedeelte gelden overigens alle nadelen van de verzakkingen. Ook hier wordt overigens tegenwoordig de verticale drainage toegepast. Een bijkomend probleem zijn de voorzieningen en de kosten van de aanvoer van zand over de weg.

Deze methode is onder meer veel toegepast in de noordelijke en oostelijke nieuwe wijken van Rotterdam. In het algemeen overigens met een integrale ophoging van het terrein.

Onderheide platforms en lichtgewicht ophoogmateriaal

Hierbij zijn de woningen en de woonstraten met de leidingen onderheid met (beton)palen of er zijn onderheide woonplatforms gemaakt. Toevoerwegen en parkeerplaatsen worden opgehoogd met een laag polystyreen, afgedekt met slakkenzand, terwijl stedelijk groen en tuinen niet worden opgehoogd.

De woonplatforms hebben als voordeel dat direct na de bouw van het platform begonnen kan worden met de woningbouw. Bij ophogen met zand ligt tussen het begin van de ophoging en de bouwfase 5 à 6 jaar. Er kan in kleine gedeelten gebouwd worden. Elementen van het bestaande landschap kunnen eenvoudig worden ingepast. Er zijn geen verzakkingsproblemen. Bij ophoging met lichtgewicht materialen gelden overeenkomstige voordelen.

Een nadeel van beide onderdelen van deze methode zijn de hoge kosten, ruwweg twee keer zo hoog als bij de ophoging met zand. Daar staan op langere termijn wel veel lagere onderhoudskosten tegenover. Het stedebouwkundig (deel)plan moet bij de start geheel vastliggen. Bij de lichtgewicht ophoogmethode treedt wel een geringe zakking op in de loop van de tijd. Ophogen verhoogt het gewicht en veroorzaakt daarmee verdere zakking.

Om te voorkomen dat de lichte constructie gaat drijven, moet voorkomen worden dat het grondwater bij hevige regenval grote stijgingen gaat vertonen.

Een goede ontwatering en een open-waterberging van tenminste 6 à 7% van de oppervlakte zijn hierbij voorwaarden.

Met de lichtgewicht ophogingen zijn onder meer in Capelle a/d IJssel ervaringen opgedaan. Van de woonplatformmethode zijn concreet uitgewerkte ontwerpstudies gemaakt zoals die van Piet Blom voor een uitbreiding van Monnikendam.

fig. 53 Lichtgewicht ophoogmateriaal

Leeflaag

De laatste tijd wordt gebruik gemaakt van een zogenaamde leeflaag. Dit is een laag 'schone' grond, die al dan niet gescheiden door een folie op de reeds aanwezige grond wordt gestort. De reeds aanwezige grond is meestal in zekere mate vervuild, maar kan om verschillende redenen niet gereinigd worden. Redenen om deze methode te gebruiken zijn zoal bouwen in bestaande context op vervuilde grond.

fig. 54 Leeflaag

Andere vormen

Naast de bovenstaande methoden kan nog de mogelijkheid genoemd worden van drijvende constructies. Voor een afzonderlijk gebouw is dit bijvoorbeeld uitgewerkt in de studie voor het 'Eco-Gebouw' in de TU-wijk, het afstudeerproject van Hans Hubers. Voor een experimenteel project in Haarlem zijn door Herman Herzberger zelfs drijvende woningen ontworpen die met de zon mee kunnen draaien.

Op wijkniveau kunnen we denken aan de ideeën voor woonschepenparken met een eigen leidingen-infrastructuur.

Situatie bewuste keuze van methode van bouwrijpmaken.

Het is duidelijk, dat situatiebewuste stedebouwkundig ontwerpers een voorkeur hebben voor de methoden 3 en 4. Een nauwkeurige analyse van de bodemgesteldheid en de waterhuishouding, gekoppeld aan de problematiek van het bouwrijpmaken is daarbij een belangrijk

Onderdeel van de planvorming.

Bovenstaande gedachten zijn niet nieuw. Al in 1948 is door de tuin- en landschapsarchitect Bijhouwer een studie gemaakt van de uitbreidingsmogelijkheden van het dorpje Kethel, tegen Schiedam aan gelegen. Op de bodemkaart is te zien dat het oude dorp ligt op een kreekrug, een stevige kleirug, afgezet door de vloedstroom van de zee. Het uitbreidingsplan is door Bijhouwer geprojecteerd op de situatie van de kreekruggen in dit gebied, terwijl hij voor het door hem ontworpen park kiest voor de venige kom tussen de ruggen. Met een aan dit milieu aangepaste beplantingskeuze en royale waterpartijen is het park daar ook zo gerealiseerd, terwijl bij de bebouwing zijn ideeën gedeeltelijk gevolgd zijn.



fig. 55 Bijhouwer, bodemkaart van Keelen omgeving	fig. 56 Bijhouwer, bebouwingsplan van Kethel en omgeving	fig. 57 Maas en Tummers Haagse Beemden

In het afstudeerwerk van Peter Dauvelier, dat de bouwrijpmaakproblematiek als onderdeel heeft, wordt de aanpak in Kethel vergeleken met die in de Vlaardingse wijk Holy, voorbeeld van de 'universele' benadering (integraal opspuiten).

In die delen van Nederland waar kleinere venige kommen worden afgewisseld met brede stevige ruggen is voor de benadering van Bijhouwer veel te zeggen. Deze situaties zijn geen uitzondering, omdat op veel plaatsen het veen doorsneden wordt door rivierstroomruggen, kreekruggen en dekzandruggen. Een voorbeeld is Haagse Beemden, een grote uitbreidingswijk van Breda, ontworpen door de stedebouwkundige Leo Tummers en de landschapsarchitect Frans Maas.

fig. 58 Tanthof, Delft

Een aparte vermelding in dit kader verdient ook de Delftse wijk Tanthof.

Op het ontwerp voor deze wijk is veel kritiek geuit vanwege de onoverzichtelijke, 'truttige' opzet, maar deze kritiek is vooral van toepassing op het patroon van bouwblokken en wegen.

Bij de hoofdopzet is zorgvuldig rekening gehouden met het onderliggende landschap. De smalle kreekrug die het plan diagonaal doorsnijdt is een belangrijk element, benut voor een groenzone met langzaam verkeer route, het Kethelrugpad. De rug was hier veel te smal om de bebouwing op te concentreren zoals in het plan voor Kethel. In plaats daarvan heeft men er voor gekozen de bijzondere bodem, zavel en klei, te benutten voor de aanplant van met name essen en iepen, houtsoorten, die pas na verloop van tijd voldoende volume zullen hebben om een rol van betekenis te spelen voor de wijk bovendien zullen deze soorten het ook niet zo goed doen in de rest van de wijk.

In het centrale deel van de wijk is een park ontworpen rondom een aantal oude boerderijen, eveneens op de uitlopers van kreekruggen gebouwd. Het park is uitgespaard bij het ophogen en het vormt in het landschap de overgang met het open weidegebied van Midden-Delfland.

Hiermee vormt de hoofdopzet een scherp contrast met de wijken Voorhof en Buitenhof, waarin het landschap geen rol speelt en die veel meer 'universele' kenmerken vertonen. Helaas is de diagonale groenzone erg smal gehouden en bij de kruisingen met wegen ruimtelijk ondergeschikt gemaakt. Een deel van de orintatieproblemen in de wijk is zodoende niet een gevolg van een te veel op het landschap afstemmen van het ontwerp, maar komt juist voort uit het feit dat men het landschap te weinig een duidelijke hoofdrol heeft laten spelen.

Ontwatering

Het euvel van water onder de huizen en drassige tuinen treedt in vele delen van Nederland op. Het fenomeen wordt wateroverlast genoemd. Door in het bebouwde gebied riolering aan te leggen wordt deze overlast verminderd. Het water van straten en het gehele verharde gebied wordt immers via het riool direct naar elders afgevoerd. De niet verharde grond blijft echter meedoen aan de berging van het water tijdens stijging van het grondwater.

Wat voor maatregelen kunnen er getroffen worden om wateroverlast te voorkomen of op te heffen of op zijn minst te verminderen?

De zandgronden kunnen buiten beschouwing gelaten worden. De ontwatering van de goed doorlatende grond zal nauwelijks enige problemen opleveren. De meeste moeilijkheden bij ontwatering treden op bij klei- en veengronden doordat het water ten gevolge van adhesie slecht af te voeren is. Het water immers wordt in de nauwe porien en gangen vastgehouden door deze krachten.

Voor het bouwrijpmaken dienen de gronden als bouwland of als wieland. Om de waterstand niet te hoog te laten worden gedurende natte periodes zijn klei- en veengebieden voorzien van een drainagesysteem in de vorm van greppels en/of drains. Het overtollige water wordt via sloten door middel van een gemaal of uitwateringssluizen afgevoerd om het afgesproken polderpeil (waterstand) te handhaven.

Bij het bouwrijpmaken worden de drainreeksen verstoord en de sloten veelal dichtgegooid, omdat ze niet zullen "passen" in het stedebouwkundig plan. Dit om de stedebouwkundige een zo groot mogelijke vrijheid te geven voor zijn ontwerp. In een modern stadsgebied zal uiteindelijk een groot deel van de neerslag via de riolering afgevoerd. Het overgrote deel van het stedelijk gebied is immers verhard oppervlak, waar het water alleen op kunstmatige manier via riolering afgevoerd kan worden. Het onverharde deel van de stad, de tuinen en de parken, zullen daarentegen een bergend vermogen dienen te bezitten of te behouden om wateroverlast te voorkomen. De stijging van het water in de grond kan door de berging van water onder huizen (in de kruipruimten) en in de zandlichamen enigszins opgevangen worden. Dit is echter geen ideale situatie, want het water in de kruipruimten onder de huizen kan aanleiding geven tot stank, vochtoptrekking in de muren en aantasting van de balken, vloeren leidingen en kabels. Het water in de zandlichamen onder de wegen kan verzakkingen veroorzaken, de draagkracht verminderen en opvriezen in de hand werken.

In de meeste gevallen zal de wateroverlast alleen aangepakt kunnen worden met behulp van een nieuw draineringssysteem, daar het "oude" systeem in vele gevallen bij het bouwrijpmaken onbruikbaar is geworden.

1.7.3 Uitwerking voor stedelijke functies

De eisen, die de verschillende stedebouwkundige elementen en/of bestemmingen aan de grond stellen, vallen niet volledig samen. De eisen voor gebouwen en infrastructuur komen vrijwel met elkaar overeen. De eisen voor beplanting zijn veel minder stringent en sterk afhankelijk van het gebruik. Bovendien speelt hierbij een belangrijke rol, wat de uitgangspunten van de ontwerper zijn: aan de bodem aangepaste begroeiing en gebruik of aan gebruik aangepaste begroeiing.

fig. 59 Waterbeheersing in het stedelijk gebied

Eisen die iedere bestemming stelt.

Er bestaan verschillende eisen per bestemming en naar de gehanteerde uitvoeringstechniek. Van belang zijn de volgende:

- draagkracht: vermogen van de grond om gebouwen, wegen en rioleringen te dragen (statische belasting);

- begaanbaarheid: draagvermogen van de grond voor betreding van mensen (en machines) en de dynamische belasting;

- reliëf: verschil in hoogteligging van grond;

- ontwateringsdiepte: het verschil tussen het slootpeil en het te ontwateren maaiveld;

- ontwatering: afvoer van water uit de grond naar de sloten;

- waterhoudenheid: vermogen van grond om water vast te houden zonder ondersteuning van het grondwater (dat wil zeggen zonder in capillaire verbinding te staan met het grondwater);

- infiltratievermogen: de hoeveelheid water, die per tijdseenheid in de grond kan treden;

- gesloten waterberging: de extra hoeveelheid water die de grond kan opnemen naast de reeds aanwezige hoeveelheid die in de grond aanwezig is (afhankelijk van het poriënvolume, de vochtigheidsgraad en de grondwaterstand);

- openwaterberging: de hoeveelheid water die de sloten kunnen opnemen bij een bepaald waterpeil van de sloot (afhankelijk van het oppervlak aan open water en de slootwaterstand); en

- afwatering: afvoer van overtollig water van de sloten naar het lozingspunt.

Stedebouwkundige geschiktheidseisen.

Concrete geschiktheidseisen, die stedebouwkundige elementen stellen aan de grond, zijn in grote lijnen de volgende.

Ten aanzien van drooglegging:

- voor bebouwing: fundering vorstvrij (vorstgrens 0,6 m onder maaiveld), fundering 'in den droge' aanleggen, huisaansluiting van de leidingen 'in den droge', geen water in de kruipruimte (indien deze nodig is) - grondwater minimaal 0,2 m onder de vloer van de kruipruimte en grondwater onder aanlegniveau van de fundering in verband met kans op scheurvorming in gebouwen ten gevolge van vermindering draagvermogen bij hogere waterstand;

uit deze eisen: grondwaterstand minimaal 0,8 m onder maaiveld;

- voor wegen, parkeerterreinen en paden: bovenzijde van het capillaire water onder de vorstgrens in verband met opvriezen en opdooi bij verharding; de ondergrond moet altijd een zo constant mogelijke draagkracht behouden;

uit deze eisen: grondwaterstand 0,7-1,0 m onder verharding;

- voor paden: goede ontwatering, weerstand tegen erosie door wind en water;

- voor leidingen (water, gas, riolering): huisaansluitingen 'in den droge' aanleggen; waterleidingen en riolering dienen vorstvrij te liggen; gescheiden rioleringsstelsel: verhang naar open water (H.W.A. = hemelwaterafvoer); gemengd rioleringsstelsel: toevoer naar nooduitlaten; stamriolen mogen in grondwater beneden de vorstgrens;

uit deze eisen: grondwaterstand 1,0 m onder maaiveld;

- voor elektrische leidingen : afdeklaag van minstens 50 cm, ligging boven het grondwater;

- voor parken: zo min mogelijk fluctuerende grondwaterstand, goede waterhoudendheid van de grond, binnen het bereik van de wortels geen harde, ondoordringbare laag, gunstige globale grondwaterstand, voor bomen 1 m;

- voor planten mag dit minder zijn;

- pH grondwater: loofhout 5

naaldhout 4,5

N.B. voor heemparken gelden vanzelfsprekend andere eisen ten aanzien van de drooglegging, namelijk houd de situatie zo natuurlijk mogelijk);

- voor sportvelden: grondwaterstand in de winter hoogstens 50 cm onder maaiveld in verband met begaanbaarheid na regen;

- voor speelweiden en kampeerterreinen: na regenval snel droog, goede ontwatering; te lage waterstand heeft 's zomers invloed op groei van het gras

Ten aanzien van open water, grootte en plaats worden bepaald door:

- civiele eisen in verband met ontwatering, berging, nooduitlaten en overstorten

- stedebouwkundige ontwerpeisen; slootpeilen lager dan de toelaatbare hoogste grondwaterstand.

Ten aanzien van de draagkracht;

- voor gebouwen: de pleistocene zandlaag moet voldoende draagkrachtig zijn voor fundering van gebouwen (door het slaan van palen kunnen water ondoorlatende lagen geperforeerd worden; dit kan kwel of wegzijging tot gevolg hebben); hoogbouw zal vrijwel altijd met palen op de pleistocene ondergrond moeten worden gefundeerd; voor laagbouw kan, wanneer de draagkracht van zand- en kleiruggen in veen en overwallen in kleigebied voldoende is, ook op deze lagen op staal worden gefundeerd;

- voor wegen: zandlichaam of aarden baan boven maaiveld of cunet graven en volstorten met zand; zandlichaam op vast grondslag of ter spreiding van belasting zo mogelijk gebruik maken van zand- en kleiruggen in het landschap;

- voor parken en groenvoorziening: hiervoor is de draagkracht minder van belang in tegenstelling tot de droogleggingseisen.

Gebouwen

Concrete geschiktheidseisen, die gebouwen stellen aan de grond, zijn in grote lijnen de volgende.

Ten aanzien van drooglegging:

uit deze eisen: grondwaterstand minimaal 0,8 m onder maaiveld;

Ten aanzien van open water, grootte en plaats worden bepaald door:

- civiele eisen in verband met ontwatering, berging, nooduitlaten en overstorten

- stedebouwkundige ontwerpeisen; slootpeilen lager dan de toelaatbare hoogste grondwaterstand.

Ten aanzien van de draagkracht;

- voor gebouwen: de pleistocene zandlaag moet voldoende draagkrachtig zijn voor fundering van gebouwen (door het slaan van palen kunnen waterondoorlatende lagen geperforeerd worden; dit kan kwel of wegzijging tot gevolg hebben); hoogbouw zal vrijwel altijd met palen op de pleistocene ondergrond moeten worden gefundeerd; voor laagbouw kan, wanneer de draagkracht van zand- en kleiruggen in veen en overwallen in kleigebied voldoende is, ook op deze lagen op staal worden gefundeerd.

Infrastructuur

Concrete geschiktheidseisen, die de infrastructuur en leidingen stellen aan de grond, zijn in grote lijnen de volgende.

Ten aanzien van drooglegging

uit deze eisen: grondwaterstand 0,7-1,0 m onder verharding;

- voor paden: goede ontwatering, weerstand tegen erosie door wind en water;

uit deze eisen: grondwaterstand 1,0 m onder maaiveld;

- voor elektrische leidingen: afdeklaag van minstens 50 cm, ligging boven het grondwater;

Ten aanzien van open water: grootte en plaats worden bepaald door:

- civiele eisen in verband met ontwatering, berging, nooduitlaten en overstorten

- slootpeilen lager dan de toelaatbare hoogste grondwaterstand voor de infrastructuur.

Ten aan zien van de draagkracht:

- voor wegen: zandlichaam of aarden baan boven maaiveld of cunet graven en volstorten met zand; zandlichaam op vaste grondslag of ter spreiding van belasting zo mogelijk gebruik maken van zand- en kleiruggen in het landschap;

Begroeiing

Concrete geschiktheidseisen, die de begroeiing stelt aan de grond, zijn in grote lijnen de volgende.

Ten aanzien van drooglegging

- voor planten mag dit minder zijn;

- pH grondwater: loofhout 5

naaldhout 4,5

N.B. voor heemparken gelden vanzelfsprekend andere eisen ten aanzien van de drooglegging, namelijk houd de situatie zo natuurlijk mogelijk);

- voor sportvelden: grondwaterstand in de winter hoogstens 50 cm onder maaiveld in verband met begaanbaarheid na regen;

- voor speelweiden en kampeerterreinen: na regenval snel droog, goede ontwatering; te lage waterstand heeft 's zomers invloed op groei van het gras

Ten aanzien van open water: grootte en plaats worden bepaald door:

- civiele eisen in verband met ontwatering, berging, nooduitlaten en overstorten

- ontwerpeisen voor de verschillende functies van de begroeiing zoals parken , sportvelden enz.; slootpeilen lager dan de toelaatbare hoogste grondwaterstand.

Ten aanzien van draagkracht

- voor parken en groenvoorziening: hiervoor is de draagkracht minder van belang in tegenstelling tot de droogleggingseisen.

- voor sportvelden geldt een begaanbaarheids- of betredingseis.

Industrie

De eisen, die de industrie stelt aan de grond, zullen over het algemeen overeenkomen met de eisen, die voor gebouwen in het algemeen en voor infrastructuur gelden. Bijkomende eisen zullen altijd vermeld dienen te worden.

Checklijsten

Eisen die iedere bestemming stelt.

- draagkracht

- begaanbaarheid

- reliëf

- ontwateringsdiepte

- ontwatering

- waterhoudenheid

- infiltratievermogen

- gesloten waterberging

- open waterberging

- afwatering

Gesteldheid van aangetroffen bodem en waterhuishouding

De gesteldheid is te omschrijven met de volgende basisgegevens:

- bodemsoort (een deel van onderstaande basisgegevens wordt weer afgeleid van de bodemsoort),

- opbouw van de bodem (gelaagdheid),

- diepte draagkrachtige laag,

- samendrukbaarheid van de hoger liggende lagen,

- draagkracht van de bovenste lagen,

- hoogteligging,

- reliëf,

- grondwaterstand,

- doorlatendheid,

- waterbehoudendheid,

- capillaire stijghoogte,

- stijghoogte diep grondwater en

- aanwezig open water.

Maatregelen ter verbetering van aangetroffen bodem en waterhuishouding

Voor verbetering komen in aanmerking:

- ontwateringsdiepte en ontwatering: ophogen (ophogen met zand leidt, afhankelijk van de samendrukbaarheid, tot klink zodat meer moet worden opgehoogd dan alleen voor vergroting van de ontwateringsdiepte nodig is), peilverlagen (peilverlagen kan, afhankelijk van de grondsoort, leiden tot klink zodat het peil meer moet worden verlaagd dan alleen voor het vergroten van de ontwateringsdiepte nodig is), draineren, profielverbeteren, veranderen afstand open water, kombinaties van bovenstaande;

- waterhoudendheid: grondverbetering door verschralen of opbrengen van teelaarde, grondverbetering door diepploegen;

- gesloten waterberging: ophogen met zand, verlagen van het polderpeil,

Verbetering van de ontwatering;

- open waterberging: vergroting oppervlakte aan open water, verlaging van het polderpeil (en handhaving van maximaal toelaatbaarheid slootpeil);

- afwatering: aanpassen van gemaalcapaciteit, aanpassen van de doorstromingsprofielen;

- begaanbaarheid: ophogen of uitgraven en vullen met zand of sintelbed, aanleggen van stalen platen (tijdelijk), aanleggen van wegen met tijdelijke bestrating;

- draagkracht: aanpassen van fundering of bebouwingswijze, voor laagbouw: mogelijk funderen op staal of op zandophoging;

- reliëf: accentueren of egaliseren; en

- infiltratievermogen: verbetering door diepploegen, verbetering door zandophoging.

Van belang is dat ontwatering, afwatering, ontwateringsdiepte en waterberging op elkaar afgestemd raken. Verbetering van de afwatering zonder dat de ontwatering goed is, is weinig zinvol; vergroting van open waterberging zonder een goede ontwatering evenmin.

De verbanden binnen het ontwateringsproces zijn hieronder aangegeven:

ontwateringsdiepte ontwatering

open waterberging

afwatering

ontwatering ontwateringsdiepte

open waterberging

afwatering

waterhoudendheid infiltratievermogen

gesloten waterberging infiltratievermogen

open waterberging ontwatering

afwatering

afwatering ontwateringsdiepte

ontwatering

open waterberging

infiltratievermogen waterhoudenheid

gesloten waterberging

1.7.4 Waterschappen

Geschiedenis

De vroegste bewoners van Nederland moesten hun grondgebied door middel van bedijkingen in eerste instrantie tegen overstromingen door het water beschermen. In latere periodes werd de defensieve benadering van de bescherming tegen het water aangevuld met een offensieve benadering en wel door land op het water te veroveren door het opwerpen van dijken. Teneinde deze specialistische taak zo goed mogelijk te realiseren ontstonden hiervoor rond het jaar 1200 aparte organen, de waterschappen. Niet alleen het ontstaan, maar ook het behoud van het noorden en het westen van Nederland zijn voor een belangrijk deel aan de werkzaamheden van deze instellingen te danken.

Doordat veel kleine gebieden een eigen waterschapsbestuur hadden, liep het aantal waterschappen in de loop der jaren sterk op. In het jaar 1937 telde ons land 2838 waterschappen. Om tot een efficiënte uitoefening van hun takenpakket te komen bleek concentratie onvermijdelijk. Als gevolg hiervan verdwenen in de laatste 50 jaren veel kleine waterschappen om plaats te maken voor waterschappen met een groter beheersgebied. In het jaar 1970 was het aantal waterschappen in ons land teruggelopen tot 1275.

Wat is een waterschap?

Een waterschap is een publiekrechtelijk lichaam dat is opgericht voor een bepaald gebied ter behartiging van één of meer al dan niet nader omschreven waterstaatsbelangen in dat gebied.

De taken van het waterschap zijn vastgelegd in het waterschapsreglement.

Plaatselijk en regionaal ligt de zorg voor de waterstaat bij de waterschappen, zo stelt de Grondwet en de Waterschapswet.

Het Provinciaal Bestuur heeft de bevoegdheid waterschappen op te richten en op te heffen, bepaalt welke waterschapstaken het waterschap heeft, het gebied waarbinnen het werkzaam is, hoe het bestuur is samengesteld en hoe het wordt gekozen.

Krachtens artikel 206 van de Grondwet hebben de Staten der provinciën het toezicht op de waterschappen. De Staten zijn bevoegd met goedkeuring van de Kroon in de bestaande inrichtingen en reglementen der waterschappen op te heffen, nieuwe op te richten en nieuwe reglementen vast te stellen. Tot veranderingen van de inrichtingen of reglementen kunnen de waterschapbesturen voorstellen aan de Staten der Provinciën doen.

Het waterschap heeft verder de bevoegdheid regels vast te stellen, die eventueel onder politiedwang moeten worden nageleefd. Deze zogenaamde verordeningen en keuren mogen alleen bepalingen bevatten die nodig zijn voor de juiste behartiging van de aan het waterschap toevertrouwde belangen (art. 207 v.d. Grondwet).

Waterschappen zijn overigens niet verantwoordelijk voor het drinkwater.

In het algemeen kunnen aan de waterschappen de volgende taken worden opgedragen:

- de zorg voor de waterkeringen als bescherming van het achterliggende land tegen het buitenwater; zij bestaat uit de instandhouding van duinen, zee- en rivierdijken, alsmede van boezem- en polderkaden;

de zorg voor de kwantitatieve waterbeheersing (peilbeheersing) door afvoer of aanvoer van respectievelijk overtollig water in natte en suppletiewater in droge perioden;

- per 1 januari 1975 kunnen zij ingevolge KB nr. 39 van 18 juni 1974 ook worden belast met de zorg voor de kwalitatieve waterbeheersing door zuivering van afvalwater, het voorkomen en/of tegengaan van verzilting (actieve zuivering); voorts door het verlenen, intrekken of weigeren van vergunningen om afvalwater te lozen (passieve zuivering);

- de zorg voor wegen, hetgeen echter vaak als een oneigenlijke waterschapstaak wordt beschouwd;

- als bijzondere taak de zorg voor de scheepvaartwegen.

Het is moeilijk om een precieze taakafbakening te geven voor de waterschappen; vaak is dit een nauw samenspel tussen het waterschap aan de ene kant en Rijk, provincie en in sommige gevallen gemeenten bijvoorbeeld bij havenkaden) aan de andere kant.

Om deze taken naar behoren te kunnen verrichten zijn de nodige waterstaatkundige werken uitgevoerd, die als regel door het waterschap worden beheerd en onderhouden.

De eindverantwoordelikheid voor een goed waterstaatszorg ligt bij het Rijk, dat het "oppertoezicht" uitoefent op de provincies. Het Rijk met name de minister van Verkeer en Waterstaat heeft zelf de verantwoordelikheid voor waterstaatszaken van nationaal belang: de Noordzee en de Waddenzee, de grote rivieren, het water van de zee-armen en de Deltawerken. Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft daarvoor een eigen uitvoerende dienst: Rijkswaterstaat.

Het waterschap op de Waterstaatskaart

Op de hoofdkaart van de Waterstaatskaart worden alleen de waterschappen met een kwantitatieve beheerstaak weergegeven. Dit geschiedt door zowel de naam als de beheersgrens van het waterschap in bruin in het kaartbeeld op te nemen. De beheersgrens van een waterschap bestaat uit een streeplijn; de beheersgrens van een overkoepelend waterschap wordt weergegeven door een haakjesgrens, terwijl de naam in hoofdletters in de kaartrand wordt gezet.



fig. 60 Voorbeeld waterstaatskaart hoog Nederlandmet hellendwaterpeil	fig. 61 Voorbeeld Waterstaatskaart laag Nederland met horizontaal waterpeil

1.8 Kabels en leidingen Drs. R. Moens

De onderkant van de stad wordt een steeds grotere belemmering bij het uitwerken van het stedenbouwkundig ontwerp.

Problemen en eisen ten aanzien van het grondwater en draagkracht zijn technisch op te lossen zie daarvoor het dictaat bouwrijpmaken.

Daarnaast moet er ook nog een hoeveelheid infrastructuur in de vorm van kabels en leidingen of buizen onder de grond aangebracht worden. De ruimte onder het straatniveau wordt al maar voller door de enorme hoeveelheid aan infrastructuur, die onder de grond gestopt wordt. De eisen, die gesteld worden aan de ligging van buizen, kabels en leidingen ten opzichte van elkaar, worden steeds stringenter, wat op zich ook weer ruimte onder de grond vraagt. Vergeet daarbij ook niet alle ondergrondse opslag. Een voorbeeld daarvan zijn de containers voor glas, papier en ander recyclebare materialen, die in de stad als clusters geplaatst worden. Ruimte onder de grond is hiervoor vaak moeilijk te vinden of te maken, hoe graag we deze absoluut niet fraaie containers onder de grond kwijt zouden willen raken.

In dit dictaat wordt niet alleen het ondergrondse ruimte-gebruik in stad onder de loupe genomen, maar ook de fysieke ruimte reservering voor straalzenders en wat er verder nog gereserveerd wordt voor andere vormen van bovengrondse en ondergrondse infrastructuur.

De aantakpunten en overgangen van de regionale netwerken naar de stedelijke netwerken spelen eveneens een belangrijke rol in stedelijke ontwikkeling. Denk daarbij ook aan de overgang van de bovengrondse hoogspanningsleidingen via transformatoren naar een ondergronds distributienet voor electriciteit. Bovendien zijn er in een regio allerlei leidingen, die niet in de stad voorkomen, maar wel van belang zijn voor de stad.

Op de hogere regionale schaal hebben leidingen over het algemeen een andere impact op het gebruik van de bovengrond dan in de stad. Hierbij wordt gedacht aan grote ondergrondse distributie leidingen voor gas en water, maar ook ondergrondse transportleidingen vanuit een havengebied naar gebruikers zoals onder andere olieleidingen naar het Ruhrgebied en Antwerpen. Op de regionale schaal zijn een aantal leidingen, die in de stad ondergronds zijn, bovengronds zoals de vele hoogspanningsleidingen, die ons land doorkruisen.

Naast leidingen worden tegenwoordig ook steeds meer tunnels aangelegd. Dit zijn verkeerstunnels en spoortunnels onder de verschillende waterwegen en tunnels voor spoorlijnen om het landschap te sparen. Voorbeelden anno 2001 zijn: de spoortunnel in Rotterdam onder de Nieuwe waterweg en de in aanleg zijnde Betuwe spoorlijn voor goederen evenals de in aanbouw zijnde tunnel voor de hoge snelheidslijn door het “Groene Hart”.

1.8.1 Regionale schaal, landelijk gebied

Het ruimte gebruik van leidingen op de regionale schaal is minder beperkend voor het grondgebruik dan in de stad. Toch moet er enige aandacht besteed worden aan leidingen in het landelijk gebied, omdat juist bij de overgang van landelijk naar stedelijk gebied beperkingen ten gevolge van de leidingen optreden voor het stedelijk grondgebruik en verdere stedelijke ontwikkelingen.

De verschillende leidingen met de daarbij horende restricties en beperkingen zullen achtereenvolgens verder uitgewerkt worden.

Bij de aanleg van ondergrondse buizen en leidingen vindt vanzelfsprekend veel grondverzet plaats. Voor de aanvang van de werkzaamheden moet vanaf 2002 verplicht onderzoek gedaan worden naar het voorkomen van archeologische artefacten en sporen. Er bestaat een meldingsplicht en een conserveringsplicht. Het besluit tot opgraven wordt afhankelijk van belangrijkheid van de vondst genomen. Een en ander is het gevolg van het verdrag van Malta (1999). Dit verdrag is geïmplementeerd in de Nederlandse monumentenwet [3].

Er is archeologisch onderzoek gedaan voorafgaand aan de aanleg van de Betuwegoederenlijn als een voorbeeldproject. Tijdens dit archeologisch onderzoek zijn belangrijke vondsten gedaan zowel uit de prehistorie als uit later tijden. Deze vondsten bestaan onder andere uit het oudst bekende skelet van een vrouw uit Nederland (Treintje) en vondsten op het gebied van de visserij zoals een prehistorische boot, visnetten en ander vistuig, maar ook uit middeleeuwse woonhuizen / boerderijen.

1.8.2 Soorten leidingen en kabels

Dit dictaat pretendeert niet een volledige opsomming te geven van alle leidingen en kabels, die op het regionale schaalniveau voorkomen.

De nadruk wordt gelegd op de grote distributienetten van gas, electriciteit en water alsmede het afvoernet van het riool, het telefoonnet, datanet en glasvezelnet. Verder zijn er leidingen voor vervoer van grondstoffen, die vanaf de havens naar verwerkende industrieën lopen. Deze laatste leidingen staan ook in verbinding met het buitenland zoals het Ruhrgebied in Duitsland.

Niet alle leidingen liggen in het buitengebied ondergronds. Een duidelijk bovengronds systeem is het net van hoogspanningsleidingen.

Naast distributieleidingen komen ook ondergrondse afvoerleidingen voor zoals rioleringsleidingen en rioolpersleidingen.

Voor de aanvulling van de voorraad aan drinkwater in het dicht bevolkte Westen van Nederland wordt water vanuit de rivieren de Rijn en de Maas via leidingen naar het duingebied getransporteerd, waar het water geïnfiltreerd wordt en vervolgens gezuiverd wordt tot drinkwater. En natuurlijk daar vandaan weer gedistribueerd wordt naar de afnemers.

Al deze leidingen en kabels hebben een eigen programma van eisen, waaraan de omgeving en de ondergrond moet voldoen. Dit betreft niet alleen de omstandigheden onder de grond en het grondwater, maar ook de bovengrond met de bestemmingen.

Als voorbeeld is in het dictaat de ligging van kabels en leidingen in het straatprofiel buiten de bebouwde kom volgens het Nederlands Normalisatie Instituut opgenomen.

Segeren and Hengeveld (1991) page 27

fig. 62 NEN 1738

Segeren and Hengeveld (1991) page 273

fig. 63 Plaats van leidingen en kabels buiten de bebouwde kom

1.8.3 Ruimtebeslag van kabels en leidingen.

Het lijkt onschuldig en makkelijk om obstakels als leidingen en kabels zoveel mogelijk onder de grond te stoppen. Esthetisch gezien is het een heel valabel uitgangspunt om zoveel mogelijk de kabels en de leidingen ondergronds aan te leggen. Ook vindt dan de scheidende en / of barrière werking van een bovengrondse aanleg niet plaats.

Het ondergronds aanleggen van kabels en leidingen heeft echter consequenties voor het terrein boven de kabels en leidingen. Uit het oogpunt van onderhoud en beheer wordt het terrein boven de kabels en leidingen open gehouden (niet bebouwd). Zowel heesters als bomen worden eveneens niet getolereerd, omdat door diepe beworteling de leidingen en kabels aangetast kunnen worden en daardoor minder of geheel niet functioneren. Denk daarbij aan wortels van bomen, die bij de aansluiting van rioolbuizen de buis ingroeien en zo een verstopping of een verzakking kunnen veroorzaken. Bovendien zijn de leidingen en buizen minder makkelijk te bereiken en op te graven, wanneer het terrein begroeid is met bomen, struiken en planten. Afhankelijk van de soort kabel of leiding wordt er aan weerszijde een zone vrijgehouden, die kan variëren 1m tot wel 30m. In sommige gevallen mogen er zelfs geen wegen of fietspaden lopen.

Het risico van ontploffen van de getransporteerde stof en stagnatie van ondergronds transport speelt eveneens een rol bij het besluit om de bovengrond vrij te houden van obstakels.

Het prijskaartje, dat aan ondergronds transport hangt, kan ook wel eens een bepalende factor zijn bij de besluitvorming. Denk hierbij ook aan de aanleg op minder draagkrachtige ondergrond. Vele rioolbuizen zijn onderheid.

Voor het elektriciteitsnet wordt uit risico overwegingen en verlies van elektrisch vermogen gekozen voor bovengronds transport over grotere afstanden in het buitengebied.

Kort samengevat kunnen we stellen, dat uitbreiding, reparaties (onderhoud en beheer) en het verhelpen van breuk en verstoppingen aan bovengrondse kabels en leidingen minder kostbaar zijn en de risicofactor van het vervoer verminderd wordt.

Leidingen en kabels worden gezien de bovenstaande overwegingen zoveel mogelijk in openbaar gebied aangelegd. Er zijn door het Nederlands Normalisatie Instituut normen, de zogenaamde NEN normen[4] opgesteld voor de tracering, het ruimtebeslag, diepte en onderlinge afstand van de verschillende leidingen en kabels.

Door bundeling van leidingen gaat men versnippering van de ruimte en overbodig ruimte gebruik tegen. Bovendien zal de barrièrewerking binnen de ruimte hierdoor eveneens afnemen.

Het verdient aanbeveling voor iedere nieuwe planologische ontwikkeling in een gebied na te gaan, welke leidingen en kabels zoal in de ondergrond aanwezig zijn en hoe de tracering van deze ondergrondse infrastructuur is. Deze gegevens zijn bij de provincie te verkrijgen.

1.8.4 Het elektriciteitsnet

Wij nemen aan, dat binnen afzienbare tijd geen veranderingen zullen optreden in de energievoorziening via het elektriciteitsnet.

Technische gegevens

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een hoogspanningsnet met hoge kilovoltages en een stedelijk distributienet met een laag voltage (220 V)

Hoogspanningsleidingen hebben spanningsnivo’s van 380 kV, 220 kV, 150 kV en 110 kV.

De spanning van het net wordt zo hoog mogelijk gemaakt, omdat juist de stroomsterkte verantwoordelijk is voor het verlies .

Immers: vermogen (watt) = stroomsterkte (ampère) X spanning (volt)

De hoogspanningsleidingen vormen een bovengronds distributienet in het buitengebied. In onderstations wordt bij stedelijke gebieden en industrieterreinen de hoogspanning getransformeerd naar middelspanning (meestal 10kV). Dit onderstation functioneert als distributiecentrum voor een stedelijk en industrieel voorzieningsgebied. In een woongebied wordt deze middelspanning in transformatiehuisjes omgezet in laagspanning (220 V).

In principe ligt het hoogspanningsnet bovengronds. Het gebied onder de hoogspanningskabels moet in verband met uitzwaailengte bij kabelbreuk worden vrij gehouden van obstakels. Dit betekent, dat er in een gebied met een breedte van 100m niet onder een hoogspanningsleiding gebouwd mag worden. Met andere woorden aan weerskanten van de hoogspanningsleiding moet een strook van 50m vrijgehouden worden van vaste obstakels. Zie voor de breedte van de strook ook de desbetreffende NEN normen. Ook mag er geen hoog opgaande begroeiïng onder staan. Wel toegestaan zijn (tijdelijke) bestemmingen zoals recreatiegebied en landbouwgebied en vanzelfsprekend natuurgebied. Naast recreatieve bestemmingen zoals een park of een natuurgebied mogen vaarwegen en wegen de strook met de hoogspanningsleidingen kruisen.

Naast veiligheidsmaatregelen, waardoor er onder hoogspanningsleidingen niet gebouwd mag worden, moet er ook rekening gehouden worden met overwegingen wat betreft de gezondheid van de mens. Het aspect gezondheid betreft met name de problemen, die mensen kunnen hebben met de magnetische velden, die rond hoogspanningskabels aanwezig zijn. Naast deze magnetische velden vormt het koper van de leidingen, dat rondom de hoogspanningsleiding een verhoogde concentratie van dit metaal oplevert, eveneens een bedreiging van de gezondheid. In algemene zin is nader onderzoek op het terrein van de beïnvloeding van de gezondheid zeker gewenst.

Hoogspanningsleidingen worden alleen ondergronds aangelegd indien er geen andere oplossing te vinden is. Verlies van energie ondergronds is de hoofdoorzaak van de bovengrondse aanleg. Dit verlies wordt veroorzaakt doordat de geleider, de oliemantel als diëlectricum, en de geaarde kabelmantel een condensator vormen, die verstorend werkt op de fase en E-verlies geeft in een (vaak natte) grond; lucht is een betere isolator.

Het landelijk elektriciteitsnet is onderverdeeld in regio’s, die onderling meervoudig aan elkaar gekoppeld zijn, zodat bij storing en piekbelastingen op een ander netwerk overgegaan kan worden.

Nederland is voor zijn elektriciteitsvoorziening ook aangesloten op een internationaal netwerk. Zo krijgen wij in tijden van massa gebruik van energie (gedurende de winter) elektrische stroom vanuit de Alpenlanden (waterkrachtcentrales) en leveren wij daarentegen in periodes van minder gebruik elektrische stroom aan de Alpenlanden, zodat daar de stuwmeren weer op peil kunnen komen. Kolengestookte of gasgestookte centrales moeten altijd op minimum capaciteit blijven draaien om stand-by te houden en om technische redenen. Het teveel aan capaciteit kan dan gebruikt worden voor levering elders in Europa.

Ontwerptechnische kant van het aanleggen van een elektriciteitsnet

Segeren and Hengeveld (1991) page 267

fig. 64 Het electriciteitsnet

De hoogspanningsleidingen eindigen in Nederland meestal bij de stadsrand. Via onderstations, verdeelstations en transformatoren bereikt de stroom uiteindelijk de meterkast in de woning.

Ontwerp problemen kunnen van twee kanten bekeken worden:

1. De tracering van nieuwe hoogspanningsleidingen, schakelstations en centrales

2. Verandering van de bestemming van het gebied rond en onder een reeds bestaande hoogspanningsleiding

Tracékeuze

Bij tracering van een nieuwe leiding moet voldaan worden aan bovenstaande NEN normen. Bij de tracékeuze zal eveneens rekening gehouden worden met toekomstige bestemmingen en / of reserveringen. Aanpassingen in de loop der tijd zullen bij grote uitzondering gemaakt worden. De kostenfactor speelt hierbij een grote rol evenals stagnatie van het vervoer en eventuele optredende risico’s.

Verandering van bestemming

Deze verandering van bestemming zal uiteraard, wanneer het om uitbreiding van stedelijk gebied gaat, grote aanpassingen met zich mee brengen. Inpassen in een woongebied is door de smalle, langgerekte strook van de leiding niet eenvoudig!

1. De hoogspanningsleiding zal door de beperkingen wat betreft veiligheid en gezondheid vaak als begrenzing van een uitbreiding gekozen worden.

2. Een andere optie is in een stadsuitbreiding de strook, waar de hoogspanningsleiding loopt, vrij van bebouwing te houden. Aan deze strook kunnen uiteraard bestemmingen met een tijdelijk verblijfskarakter zoals recreatie, ongeorganiseerde sport enz. worden gegeven.

3. In het uiterste geval kunnen de kabels onder de grond verdwijnen. De kosten hiervan zijn in verhouding met bovengrondse aanleg aanzienlijk hoger. Bovendien zal er ook rekening gehouden moeten worden met een niet onaanzienlijk verlies aan stroom. De kosten van onderhoud zullen eveneens beduidend hoger liggen. De strook zal dan eveneens niet bebouwd mogen worden. Er kunnen wel recreatieve bestemmingen zoals een park aan het gebied gegeven worden. Een weg op zich zal eveneens geen probleem opleveren zolang de leidingen maar niet door allerlei obstakels “bedekt” worden. Dit houdt dus meestal in, dat de leidingen in een openbare groen strook gelegd worden. Het tracé gebied dient immers enerzijds uit veiligheidsoverwegingen en anderzijds voor herstelwerkzaamheden open gehouden te worden.

4. Een laatste optie kan ook de bouw van een verdeelstation met transformatoren zijn. Hier vandaan lopen de leidingen ondergronds als distributienet. Vergeet bij de keuze van de plaats voor het verdeelstation niet, dat door de transformatoren geluid geproduceerd wordt door schakelaars en het gebruik van perslucht.

1.8.5 Het gasnet

Sinds de vondst van aardgas in exploitabele hoeveelheden bestaat er in Nederland een landelijk gasnet. Dit net is gekoppeld aan de aardgaswinning in Groningen en op de Noordzee. Er bestaat een netwerk vanuit Groningen en een vanuit Noord Holland van af het aanlandingspunt van de buizen van de gaswinning op de Noordzee. Uiteraard zijn deze twee netwerken aan elkaar gekoppeld

Voorheen werd het stadsgas uit kolen geproduceerd. Deze productie was gebonden aan stedelijke centra of regio’s. Hierbij hoorde vanzelfsprekend een stedelijk distributienet. Deze netten waren wel onderling met elkaar verbonden om eventuele calamiteiten bij de levering op te vangen of om bij piekbelastingen extra gas te kunnen leveren. Het platteland was toen vrijwel verstoken van gasaansluitingen. Men kookte op flessengas (butagas) en de verwarming werd over het algemeen met huisbrandolie of kolen gestookt.

Het aardgasnet kent evenals het elektriciteitsnet een distributiesysteem, waarbij de gasdruk in het landelijke net hoger is dan in de steden. Vanzelfsprekend zijn er op de lagere schaal verdeelstations, waar de gasdruk (40 bar) van het landelijk net verlaagd wordt tot het niveau van gasdruk (25 bar), dat voldoet voor de huisaansluiting.

Ontwerptechnische kant van de aanleg van het gasdistributienet.

Segeren and Hengeveld (1991) page 266

fig. 65 Het gasnet

Het landelijk distributienet voor het aardgas ligt geheel ondergronds. Restricties voor obstakels, vergelijkbaar met de restricties voor het weliswaar boven de grond gelegen landelijke elektriciteitsnet, gelden ook voor het landelijk aardgasnet wat betreft onderhoud, beheer en veiligheid. Denk daarbij ook aan ontploffingsgevaar. Met andere woorden, waar deze leidingen liggen moet een strook vrij gehouden worden van obstakels in de vorm van bebouwing en hoog opgaande begroeiïng. De ruimte in de breedte, die door deze leidingen in beslag wordt genomen is beduidend kleiner dan die van het elektriciteitsnet. Het ligt in de orde van grootte van een tiental meters. Zie hiervoor de NEN normen. De beworteling van de bomen levert eveneens problemen op bij aansluitingen en onderhoud.

1.8.6 Water leidingen

Door het tekort aan water in een aantal waterwingebieden[5] (zoals de duinen) wordt er in deze gebieden water van elders geïnfiltreerd om het tekort aan te vullen. Voor de drinkwatervoorziening van het Westen van ons land zijn grote leidingen van de Rijn naar de duinen aangelegd, waar het water geïnfiltreerd wordt en vervolgens gezuiverd wordt tot drinkwater. Hetzelfde geldt voor de waterleidingen van de verschillende spaarbekkens in de Biesbos naar de zuiveringsinstallaties in stedelijke agglomeraties, zoals Rotterdam en omgeving.

Het net van de waterzuiveringinstallatie naar de woningen kent eveneens een vertakkingsysteem met een of meer hoofdleidingen naar stad en dorp en vervolgens een verdere vertakking op wijkniveau en op woningniveau. Om een meer betrouwbare levering van water op wijkniveau te garanderen wordt de leiding in een ringstructuur aangelegd.

Ontwerptechnische kant van de aanleg van landelijke waterleidingen.

Segeren and Hengeveld (1991) page 269

fig. 66 Het drinkwaternet

Ontwerptechnisch is de ruimte, die door deze leidingen ingenomen wordt hooguit een tiental meter, wanneer het de landelijke distributieleidingen betreft. De stedelijke distributieleidingen nemen minder ruimte in beslag. Het ruimtebeslag is afhankelijk van de verschillende verordeningen in provincie en gemeente. De leidingen zijn over het algemeen in het landelijk gebied gekoppeld aan het wegennet. Begroeiïng boven de leidingen is in verband met onderhoud niet gewenst, tevens kunnen de buizen door beworteling aangetast worden. De bedekking met grond van de distributie net is minimaal 90 cm in verband met de vorstgrens in de bodem.

In Nederland maakt de brandweer gebruik van leidingwater (drinkwater) voor het blussen van branden. Om genoeg druk op het water te hebben en verzekerd te zijn van voldoende toevoer van water hebben de buizen een diameter van 3 inch nodig.

1.8.7 Persleidingen voor rioolwater

In het landelijk gebied liggen over het algemeen rioolwaterzuiveringsinstallaties. Door middel van persleidingen wordt het vervuilde water, het afvalwater, vanuit het stedelijk gebied naar de zuiveringsinstallatie gevoerd. Deze installaties vervullen meestal een verzamelfunctie en zuiveringfunctie voor een regio. Vanaf de rioolwaterzuivering gaan er indien mogelijk persleidingen naar zee en de grote rivieren om het gezuiverde afvalwater af te voeren. In andere gevallen wordt er gezuiverd water direct op de boezem[6] geloosd.

Vanzelfsprekend gelden ook voor deze leidingen normen voor het gebruik van de ruimte boven de leidingen. De dimensionering van de buizen is afhankelijk van de hoeveelheid rioolwater en afval, dat er doorheen gestuurd wordt. De optie om twee kleinere buizen naast elkaar aan te leggen (in geval door veranderde toevoer minder afvoercapaciteit nodig is) wordt tot nu toe nog te weinig gebruikt.

De normen hebben te maken met onderhoud van de leidingen en het voorkomen van breuk van de leidingen. Ook hiervoor zijn NEN normen opgesteld al of niet aangevuld met gemeentelijke verordeningen.

Ontwerptechnische kant van de aanleg van de persleidingen.

Voor het terrein boven deze leidingen gelden dezelfde ontwerptechnische eisen en restricties wat betreft gebruik en begroeiing als voor de waterleiding.

Er speelt bovendien nog een ander probleem bij de aanleg ten gevolge van het grote gewicht van de buizen. Bij minder draagkrachtige grond moeten er maatregelen getroffen worden, zodat het buizenstelsel niet verzakt. Vele rioleringen zijn dan ook onderheid.

1.8.8 Het telefoonnet

Het telefoonnet bevindt zich vrijwel geheel ondergronds. Ook voor de aanleg van dit net gelden speciale NEN normen.

De structuur van het telefoonnetwerk bestaat per rayon uit een ondergrondse kabel van huis naar centrale en vervolgens een ondergrondse verbinding naar knooppuntcentrale. Vanaf de knooppuntcentrale vindt de verbinding via straalzenders naar knooppuntcentrales in andere rayons plaats. Naast dit ondergrondse net is een bovengronds net in de vorm van straalzenders. Deze straalzenders zijn op hoge gebouwen gesitueerd, waarbij de straalpaden vrij gehouden moet worden van hoge bebouwing; in ieder geval geldt dit voor de richting van de straalverbinding.

De huidige ontwikkeling van GSM, mobiele telefoon en andersoortige verbindingen zal zeer zeker zijn invloed doen gelden op het ruimte gebruik in de lucht door straalzenders. Tevens is er een netwerk van een lagere schaal van straalzenders, masten en ontvangers speciaal voor het GSM telefoonverkeer ontwikkeld.

De ontwikkeling van telefoonverbindingen via satellieten zal zeer zeker in de toekomst een belangrijke rol gaan spelen.

Segeren and Hengeveld (1991) page 268

fig. 67 Het telenoonnet

1.8.9 Radiozenders en televisiezenders

In Nederland wordt ook een deel van de fysieke ruimte gebruikt voor het verzenden van radio en televisie signalen. Dit gebeurt in de vorm van zendmasten, die de signalen uitzenden naar ontvangers (antennes). Obstakels leveren problemen in de vorm van storing of vertekening op bij ontvangst.

Segeren and Hengeveld (1991) page 268

fig. 68 Centrale antenne inrichting

Voor een deel is de verzending van deze signalen in de stad vervangen door een kabelnetwerk. Het toenemend gebruik van satellietverbindingen bij deze vorm van communicatie zal ook dit ruimtegebruik veranderingen brengen.

1.8.10 Het grondstoffennet

Voor het vervoer van grondstoffen van de (zee)haven naar de industrie wordt meer en meer gebruik gemaakt van ondergrondse en bovengrondse leidingen. Afhankelijk van de stoffen, die door de leidingen gaan moeten verschillende restricties in acht genomen worden. Deze maatregelen betreffen veiligheid voor de omgeving (zoals bebouwing en wegen) en methode van vervoer door de leidingen (druk bij gasvormige stoffen, oplossing / verdunning bij vloeistoffen, suspensie enz.). Ook hier kan weer ontploffingsgevaar aanwezig zijn. Verbindingen van schepen met de vaste wal en deze leidingen kan op het moment van het tot stand brengen van de verbinding problemen opleveren in de vorm van overspringende statische electriciteit. Dit fenomeen kan enorme branden veroorzaken, zoals oliebranden in een havengebied.

Over het algemeen verbinden deze leidingen de haven (de losplaats) met de verwerkende industrie in het havengebied. Deze leidingen liggen merendeels bovengronds. Er bestaan echter ook veel langere ondergrondse leidingen, die de Rotterdamse haven o.a. met het Ruhrgebied en de haven van Antwerpen verbinden. Stoffen, die door deze ondergrondse leidingen vervoerd worden zijn o.a. allerlei olieproducten en een aantal halffabrikaten voor de industrie.

In Nederland bestaan ook leidingen van winplaatsen in de Noordzee van olieproducten zoals gas en olie (de olieplatforms) naar de verwerkende industrie en de distributiebedrijven.

Ongeveer 20% van het vervoer van grondstoffen gaat in Nederland onder de grond door buisleidingen.

Ontwerptechnische kant van de aanleg van grondstoffenleidingen.

Ontwerptechnisch zijn het ruimtegebruik en de bijbehorende restricties voor deze leidingen vergelijkbaar met die voor het gasnet met dien verstande dat afhankelijk van de te vervoeren stof er nog wel eens extra maatregelen getroffen moeten worden.

Wat betreft de draagkracht van de grond zullen er indien nodig voorzieningen moeten worden aangebracht om verzakking en eventuele breuk te voorkomen.

1.8.11 Tunnels

Een bijzondere vorm van leidingen vertegenwoordigen de tunnels.

De bekende tunnels in Nederland zijn de tunnels onder waterwegen door voor het gemotoriseerde verkeer. De oudste tunnel dateert van voor de tweede wereldoorlog; de Maastunnel in Rotterdam. Amsterdam heeft meerdere (stad)tunnels onder het IJ door voor de verbinding met de verschillende (nieuwe) wijken zoals IJburg.

Naast deze tunnels voor het gemotoriseerde vervoer worden er sinds enige tijd ook tunnels voor het vervoer per rail aangelegd. De eerste spoortunnel onder een waterweg is eveneens in Rotterdam gebouwd. Dit is een vrij korte tunnel. De Schiphol tunnel onder een landingsbaan door is eveneens een voorbeeld van zo een korte tunnel. Beide treintunnels zijn gecombineerd met ondergrondse stations. Deze stations vereisen een aantal veiligheidsmaatregelen extra in vergelijking met de spoortunnel op zich.

Tot de nieuwste plannen behoren de aanleg van een tunnel met een spoorlijn voor goederenvervoer tussen Rotterdam en het Ruhrgebied en een tunnel voor de hoge snelheidslijn (HSL) onder het “Groene Hart”. Deze tunnels lopen over grote afstand ondergronds. De goederenspoortunnel kan in principe zonder ventilatie, wanneer het vervoer daar volkomen automatisch georganiseerd is. De HSL tunnel daarentegen zal voorzien moeten zijn van ventilatiekanalen en vluchtroutes. Deze tunnels worden aangelegd om verschillende uiteenlopende redenen, zoals natuurbescherming, geluidsoverlast, versnippering van het gebied, visuele redenen enz..

Voor deze tunnels moet niet alleen onderzoek gedaan worden naar de plaats en methode van aanleg, maar ook naar de veiligheid van het te vervoeren product (mens of materiaal). Denk daarbij aan de recente ongelukken (1999) in de Mont Blanc tunnel tussen Frankrijk en Italië, de Tauern tunnel in Oostenrijk (2000) en de Gotthardtunnel in Zwitserland (2001)

Momenteel worden er zowel in Amsterdam als in Rotterdam metronetten aangelegd. Voor deze metrolijnen gelden min of meer dezelfde normen als voor tunnels. Een uitzondering moet er mogelijk gemaakt worden wat betreft de ligging in de stad en de mogelijke onderdoorgang van gebouwen. Juist de aanleg onder reeds bestaande gebouwen en vervolgens de aanwezigheid van tunnels onder gebouwen zullen specifieke eisen met zich meebrengen voor aanleg en gebruik. Vergeet ook voor het metrosysteem niet de aandacht voor vluchtroutes.

Er zijn verschillende risico factoren bij tunnels zoals:

1. risico’s tengevolge van het materiaal, waarin de tunnel wordt of is aangelegd

2. risico’s ten gevolge van de methode en de aanleg

3. risico’s ten gevolge van het gebruik van de tunnel (calamiteiten!)

Ad 2 Denk hierbij aan de keuze van bij voorbeeld een of twee tunnelbuizen met een richtingsverkeer of een buis voor vrachtvervoer en een andere voor passagiersvervoer of zoals bij de kanaaltunnel vervoer per trein van alle vracht en passagiers door gebruik te maken van autotreinen en vrachtwagentreinen

Ad 3 Hierbij spelen zowel de deugdelijkheid van het voertuig als de soorten producten, die vervoerd worden, een rol.

Bovendien kunnen ook menselijke fouten zowel bij de aanleg als in het verkeer niet uitgesloten worden. Het beheer en het onderhoud van deze tunnels moet eveneens goed geregeld zijn.

Het spreekt voor zich, dat het ruimtegebruik afhankelijk is van de grootte en lengte van de tunnel. Het gebruik van de ruimte boven de tunnel kent in principe niet veel restricties, maar er zal bij funderingen altijd rekening gehouden moeten worden met de tunnel.

Standaardgidsen (1999)

fig. 69 Tunnel

1.8.12 De schaal van de stad

Veranderingen ten op zichte van vorige schaal

De elektriciteitsleidingen, die in het landelijk gebied bovengronds liggen verdwijnen nu onder de grond. Dit gebeurt echter pas na transformatie van de hoogspanning naar een middelspanning van 50KV of 10KV. Pas op het niveau van de buurt wordt weer via transformatie (transformatorhuisje) het voltage op het niveau van 380V (industriespanning) en 220V (huisspanning) gebracht. De transformatoren veroorzaken geluid door schakelen en het ruisen van perslucht.

De druk van de gasleidingen worden in de stad aangepast aan de druk, die in het huishouden gebruikt wordt. Dit gebeurt in verdeelstations en van daaruit wordt het gas via ondergrondse leidingen over de stad gedistribueerd.

Het drinkwater wordt via ondergrondse leidingen over de stad gedistribueerd.

Het rioolwaterstelsel wordt in een apart hoofdstuk behandeld evenals een eventueel drainagestelsel.

De ondergrondse transportleidingen voor stoffen vanuit de haven spelen op deze schaal eveneens een rol. Deze transportleidingen zijn vaak gebundeld in leidingstraten. De ruimte voor deze leidingstraten is reeds op een hoger schaalniveau vastgelegd en / of gereserveerd. Op de schaal van de stad krijgt deze ruimte een invulling passend bij de eisen voor veiligheid en de toegankelijkheid / bereikbaarheid voor reparaties van deze transportleidingen. Over het algemeen houdt dit in, dat de leidingen in openbaar groen stroken komen te liggen of worden opgenomen in grotere parkgebieden.

Ondergrondse transporttunnels zoals metrolijnen, tramtunnels en autotunnels spelen een belangrijke rol bij het ruimtegebruik in een stad. Beslissingen op dit vervoersgebied en de aanleg ervan hebben een grote impact op het stedelijke gebied. Ondergrondse parkeergarages hebben eveneens grote betekenis voor de stedelijk ontwikkeling. De ruimte hiervoor zal moeten worden gereserveerd of gecombineerd moeten worden met de bouw van intensief bezochte gebouwen.

Nieuwe ontwikkelingen ten aanzien van ondergrondse busstations zullen eveneens ruimte in beslag nemen en in het planproces aan de orde dienen te komen. Dit geldt ook voor ondergrondse distributiecentra.

Op dit stedelijk niveau worden eveneens beslissingen genomen ten aanzien van kleinschalige ondergrondse opslag van materialen. Hierbij moet gedacht worden aan opslag van glas, papier en mogelijk ander kleinschalig huishoudelijk afval, dat niet huis aan huis opgehaald wordt. De ruimte, die deze ondergrondse opslag inneemt is vrij groot. Deze opslag is vaak moeilijk inpasbaar in reeds bestaande straatprofielen door de hoeveelheid ondergrondse kabels, leidingen en buizen. De opslag moet veilig voor de bevolking te bereiken zijn en kan niet op elk willekeurig punt in de straat aangelegd worden.

In de tijdsplanning van het ontwikkelen van een nieuwe wijk valt het aanleggen van kabels en leidingen voor het grootste deel in de fase van het woonrijp maken. Dit heeft als voordeel, dat schade ten gevolge van andere werkzaamheden gering is. Bedenk echter, dat tijdens de bouw zo genaamd “bouwstroom” en “bouwwater” nodig zijn. Dit betekent in feite, dat deze leidingen al voor de aanvang van de bouw aangelegd worden in de “bouwstraten”.

Gebruikelijk is, dat bij de aanleg van kabels en leidingen in een nieuwe wijk men begint met de aanleg van de rioleringen en eventueel de buizen voor de stadsverwarming. De huisaansluitingen worden later aangelegd. Direct na het gereedkomen van de bouw worden de huisaansluitingen voor riool en stadsverwarming gemaakt en de overige kabels en leidingen met de benodigde aansluitingen aangelegd. De gemeenten geven ongeveer 6 tot 13 weken voor de oplevering van de woningen het terrein vrij voor de aanleg van de ondergrondse infrastructuur. Ondertussen hebben eveneens onderhandelingen plaats gevonden over het gemeentelijk “groenplan”, immers leidingen liggen voor een groot deel in groenzones.

Als voorbeeld wordt de tijdsplanning van de gemeentewerken Rotterdam gegeven.

- Uiterlijk 4½ maand voor de woningoplevering moeten de gegevens van het woonrijp maken beschikbaar zijn. Het betreft het bestek en de werktekeningen van de nutsbedrijven, die pas gemaakt kunnen worden, wanneer het wegenplan met de indelingstekeningen van de wegen gereed is. De tekeningen en het bestek van het groenplan is eveneens van belang voor de aanleg van de kabels en leidingen en moet derhalve ook gereed zijn.

- Openbare aanbesteding. De procedure kan 6 tot 8 weken duren.

- 8 weken voor oplevering worden huisspruiten gelegd, waarop de aansluitingen plaatsvinden.

- 7 weken voor oplevering wordt drinkwater aangelegd in verband met de noodzakelijke keuren, die enige tijd kunnen vergen.

- In week 6 of 5 voor de oplevering worden de gasleidingen en elektriciteitskabels opgeleverd aan de nutsbedrijven. Er wordt een begin gemaakt met de huisaansluitingen. (bouwleidingen worden omgezet voor het distributienet of worden verwijderd)

- In week 4 worden de huisaansluitingen afgemaakt en vindt de aanleg van telefoon en centraal antenne systeem plaats.

- De laatste 2 à 3 weken zijn beschikbaar voor het stellen van kolken en het verdere straatwerk.

De verschillende leidingnetten in het straatprofiel

Op het niveau van de stad of het dorp worden de verschillende distributienetten ingepland. Dit geldt niet alleen voor het distributienet van water, gas en elektriciteit, maar ook voor de verschillende kabelnetten voor telefoon en audiovisuele apparaten inclusief computernetwerken. De aders in deze laatste kabels bestaan de laatste tijd voornamelijk uit glasvezel in plaats van de van oudsher bekende koperen draden.

De keuze voor een stadsverwarming met het bijbehorende leidingenstelsel wordt eveneens op deze schaal gemaakt en in het straatprofiel ingepast. En natuurlijk niet te vergeten het afvoersysteem voor afvalwater, de riolering met verschillende mogelijkheden van al dan niet gescheiden systemen.

Segeren and Hengeveld (1991) page 270

fig. 70 Het stadsverwarmingsnet

Het ruimtegebruik, de ligging ten opzichte van elkaar en de veiligheidsmaatregelen van de verschillende netten is in gemeentelijke verordeningen vastgelegd. Zij kunnen onderling verschillen wat betreft diepte en combinatie van leidingen, maar hebben allen min of meer gelijke uitgangspunten. Deze verordeningen zijn bij de afdeling grondzaken van de gemeente op te vragen.

Tevens zijn bij de gemeente kaarten op te vragen, die de ligging van kabels en leidingen in straatprofiel, in de wijk en in de stad aangeven. Deze kaarten zijn bij de meeste gemeenten in digitale vorm te verkrijgen. Verwacht echter niet, dat u er alle leidingen op deze kaarten zijn aangetekend. Het komt nog al eens voor, dat er oude “vergeten” of “onbekende” leidingen in een gebied worden aangetroffen. Dit geldt vaak voor leidingen van computernetwerken.

Computernetwerken vormen een verhaal op zich. Vaak zijn ze zonder vergunning aangelegd en staan daarom ook niet op plantekeningen. Zij zijn achteraf vaak niet meer te traceren. Deze netwerken liggen meestal ondiep (± 30cm beneden maaiveld).

Een aantal gemeenten is begonnen met het aanleggen van netwerken met lege kabels en leidingen (lege hulzen), die in later instantie voor toekomstige ontwikkelingen gebruikt kunnen worden. Het voordeel van deze wijze van werken is, dat de straat niet voor iedere nieuwe ontwikkeling op het gebied van netwerken, die gebruik maken van kabels of leidingen, open gemaakt hoeft te worden voor de aanleg daarvan. Een andere nieuwe ontwikkeling is de combinatie van netwerken. Zo wordt In Amsterdam geëxperimenteerd met de gecombineerde aanleg van glasvezelkabels in rioolbuizen.

Naast deze netten, die specifiek voor aan- en afvoer van stoffen en het doorgeven van informatie voor gebouwen en industrie zijn aangelegd bestaat er binnen de bebouwde kom in gebieden met een te hoge grondwaterstand een drainagenetwerk in de vorm openwatersysteem van singels, grachten, kanalen en vijvers en een gesloten ondergronds draineringssysteem om het overtollige grondwater op te vangen, korte of langere tijd te bergen en af te voeren.

Als voorbeeld zijn de NEN normen opgenomen voor de plaats van kabels en leidingen in het straatprofiel binnen de bebouwde kom.

Segeren and Hengeveld (1991) page 274

fig. 71 NEN 1739

Segeren and Hengeveld (1991) page 275

fig. 72 Plaats van kabels en leidingen binnen de bebouwde kom

Drainage

Het drainagestelsel dient om het te bebouwen gebied allereerst geschikt te maken voor bij voorbeeld bewoning en vervolgens om het gebied geschikt te houden (met andere woorden het beheer van het gebied). Het drainagesysteem fungeert enerzijds om de grondwaterspiegel in de bebouwing op een zodanig niveau te houden, dat er geen problemen optreden bij funderingen, kelders en leidingen en anderzijds om voor de afvoer van overtollig (grond)water te zorgen. Het grondwater wordt kunstmatig op een door de gemeente vastgestelde diepte gehouden. Dit gebeurt door bemalen. De minimale diepte varieert van enkele decimeters tot ongeveer een 80 cm beneden het maaiveld. De diepte wordt bepaald door bestaande funderingen en leidingen. Zo geldt voor gebieden met houten paalfunderingen een andere diepte (hele houten paal moet onder water blijven om rot tegen te gaan) dan in de nieuwere gebieden met betonnen funderingen en andere vormen van fundering. Het klimaat bepaalt eveneens de diepte van het grondwater en wel de temperatuur. Bij strenge vorst kan in Nederland met water verzadigde grond tot ongeveer 80 cm beneden maaiveld bevriezen. De bevroren grond kan breuk in leidingen veroorzaken en gaten in het asfaltwegdek. Om deze reden liggen leidingen ook altijd dieper dan 80 cm beneden maaiveld.

Het drainagestelsel voert niet alleen het te veel aan grondwater (te hoge grondwaterstand) af, maar draagt ook zorg voor de afvoer van het regenwater en het smeltwater, dat via de niet verharde bovengrond direct de grond binnendringt. Opvang en afvoer van overtollig water van het verharde oppervlak, de straten en pleinen en de daken, wordt binnen de bebouwde kom in de meeste gevallen door het rioleringsstelsel verzorgd.

Het drainagenet bestaat ondergronds uit drainagebuizen en bovengronds uit sloten, kanalen en (opvang)vijvers, het open watersysteem. Het water uit de drainage buizen loost of op open water in het stedelijk gebied of wordt afgevoerd naar boezemwater (dit is ook open water) in het landelijk gebied. Het teveel aan water (te hoge waterstand in open water zoals in grachten, vaarten en vijvers) wordt via een stelsel van waterwegen vanuit de bebouwde kom afgevoerd naar open water buiten het stedelijk gebied. Het water wordt dan vervolgens rechtstreeks of via een stelsel van boezemwater en gemalen afgevoerd naar rivier en / of zee.

Segeren and Hengeveld (1991) page 150

fig. 73 Stedelijke drainage

Het rioleringsstelsel

Tot in het begin van de 20^e eeuw werd het huishoudelijk en industrieel afvalwater in de meeste gevallen nog direct op het oppervlaktewater geloosd. In de 19^e eeuw waren er in de steden al verschillende buizenstelsels aangelegd om dit afvalwater af te voeren naar gebieden buiten de bebouwde kom. In de loop van de 20^e eeuw worden successievelijk rioleringsstelsels door heel Nederland aangelegd. Men moet echter niet vreemd opkijken, wanneer afgelegen boerderijen en huizen niet aangesloten zijn op de riolering. Zij moeten toch voldoen aan de eisen voor afvalwaterzuivering. Door middel van eigen opvang en zuiveringsinstallaties kunnen zij daaraan voldoen.

Het rioleringsstelsel dient om het huishoudelijk water, het industrieel water en het overtollige regenwater op een zodanige wijze af te voeren dat dit water geen gevaar meer zal opleveren voor de (volks)gezondheid. Het verontreinigde water wordt in een rioolwaterzuivering zo ver gezuiverd, dat het residuwater veilig op het open water geloosd kan worden.

In het kader van dit dictaat worden alle beschouwingen over van de riolering losgekoppelde gebouwen met een eigen systeem van hergebruik van grijswater (regenwater voor sproeien tuinen, schoonmaken van gebouwen en wassen van auto, douchewater en spoelwater voor toilet) schoonmaken van afvalwater met eigen zuiveringsystemen zoals helophytenfilters e.d. achterwege gelaten. Deze systemen worden in het kader van “milieubewust bouwen” behandeld.

In feite bestaat een rioleringssysteem uit een inzamelsysteem, een transportsysteem en zuiveringssysteem. Met name het inzamelsysteem is in het kader van dit dictaat van belang. Dit systeem bestaat uit een stelsel buizen, die het afvalwater en het regenwater opvangt en afvoert naar rioolwaterzuivering of lozingspunt.

Segeren and Hengeveld (1991) page 156

fig. 74 Bouwblokdrainage

De volgende rioolstelsels worden onderscheiden:

- het gemengde stelsel met diverse verbeteringen

- het gescheiden stelsel met eveneens diverse verbeterde versies.

Het zal duidelijk zijn, dat de beslissing voor het systeem genomen zal worden op de schaal van de wijk of het dorp. Eenheid in systeem is een vereiste; de zwakste schakel bepaald de efficiency van een systeem.

Het rioleringssysteem wordt bepaald door de afvoerhoeveelheden. Deze kunnen gescheiden worden in droogweerafvoer (d.w.a.) en regenwaterafvoer of neerslagafvoer (r.w.a.). de vereiste afvoercapaciteit voor de droogweerafvoer is per uur ongeveer 1/10 van de dagafvoer. Het gemiddeld watergebruik per inwoner ligt tussen de 100 l en 150 l. De regenwaterafvoer daarentegen is zeer wisselend, doordat de hoeveelheid neerslag ongelijkmatig over het jaar verdeeld is. Bovendien wordt door verdamping van de neerslag aan het oppervlak, wegzakken van het water in de bodem en het opnemen van water door de planten de afvoer verminderd. De vermindering ten opzichte van de oorspronkelijke hoeveelheid water wordt afvloeiїngscoëfficiënt genoemd.

Bebouwingstype		inw./ha	Afvloeiings-
			coefficient
Oude stadskern	zeer dichte bebouwing	350	0.8
Nieuwere stadsdelen	gesloten bebouwing	250	0.6
	open bebouwing	150	0.4
	met parken en tuinen	100	0.25
Ongebouwde, niet verharde terreinen			0.15
Parken			0.5

Aard van het oppervlak			0.9
Gesloten wegdek			0.9
Klinkerbestrating			0.8
Steenslagwegen			0.45
Grind- en sintelwegen			0.25
Creemers, Atteveld et al. (1983)
fig. 75 De afvloeiingscoëfficiënt PBNA polytechnisch zakboekje

1. Het gemengde stelsel.

Bij dit stelsel wordt al het huishoudelijk en industrieel water en de neerslag, regenwater en smeltwater van sneeuw en hagel gezamenlijk door een stelsel van buizen afgevoerd. De huis- en straataansluitingen liggen onder afschot naar het verzamelriool. Het verzamelriool wordt bemalen door een rioolgemaal. Het rioolwater wordt door een persleiding afgevoerd naar de rioolwaterzuivering.

De hoeveelheid neerslag is de grote variabele in dit stelsel. Grote hoeveelheden regenwater zorgen voor verdunning van het “vuile” rioolwater en daardoor voor een minder efficiënte zuivering. De bedrijfsvoering van de rioolwaterzuivering wordt zeer gecompliceerd door de sterke wisseling in concentratie van het rioolwater en de pieken in afvoer. De dimensionering van het stelsel levert een probleem. Het is niet economisch om de doorsnede van de buizen aan te passen aan de grootste hoeveelheid rioolwater, dat afgevoerd moet worden. Om de pieken in de afvoer en de verdunning door regenwater tegen te gaan zijn maatregelen getroffen in de vorm van extra berging direct gekoppeld aan het stelsel. Wanneer zelfs deze extra berging niet voldoende is voor de opvang zijn er overstorten van het buizenstelsel op het open water gemaakt. Er wordt dan vervuild water, regenwater en opgewoeld rioolslib geloosd op het oppervlaktewater. Het spreekt voor zich, dat dit facet een zwakke schakel is in het proces. Het overstortstelsel wordt zodanig aangelegd, dat een van tevoren vastgesteld aantal overstorten per jaar niet overschreden wordt. In Nederland gaat men in het ontwerp uit van 3 tot 10 overstorten per jaar. Zo komt ongeveer 10% van het regenwater via de overstorten op het oppervlaktewater terecht. Dit stelsel is niet het summum van hygiëne en efficiency. Daarom heeft men naarstig gezocht naar verbeteringen en tenslotte heeft men een nieuw systeem ontwikkeld: het gescheiden stelsel.

2. Het gescheiden stelsel.

Bij dit stelsel wordt het regenwater gescheiden van het huishoudelijk en industrieel afvalwater door een eigen buizenstelsel afgevoerd. Het overtollige regenwater wordt altijd direct via straatkolken op het oppervlakte water geloosd. De vervuiling op straat in de vorm van morsen van benzine, olie, slijpsel van banden en zwerfvuil komt daardoor ook in het oppervlakte water. Naast het tegengaan van deze vervuiling worden er filters bij de lozingspunten gebouwd om deze vervuiling op te vangen. Vaak maakt dit stelsel gebruik van een vroeger voor het bouwrijpmaken aangelegde drainage stelsel. Ook de combinatie drainagestelsel met stelsel voor afvoer van overtollig regenwater komt veelvuldig voor.

Het huishoudelijk en industrieel afvalwater riool wordt door een rioolgemaal bemalen en afgevoerd naar de rioolwaterzuivering. De dimensionering van de buizen wordt bepaald door het gemiddelde van de afvalwaterproductie over de uren met een maximale productie op een gemiddelde dag.

De regenwaterafvoer is echter een geheel ander verhaal. De hoeveelheid neerslag, in de vorm van regen hagel en sneeuw, is zeer wisselend verspreid over het jaar. Bovendien komt slechts een deel van de neerslag in het afvoerstelsel terecht door het opnemen van water in de bodem, door het opnemen van water door de planten en door directe verdamping aan het oppervlak. Het water, dat in het stelsel te recht komt, wordt opgevangen en meestal direct geloosd op open water in de bebouwde kom. Het water van de straat wordt via straatkolken verzameld en komt via een slibvanger en soms een helophytenfilters in het open water.

Segeren and Hengeveld (1991) page 190

fig. 76 Rioleringssystemen

Ontwerptechnische kant van de aanleg van kabels en leidingen in de bebouwde kom.

In de bebouwde kom lopen ook landelijke kabels en leidingen. Het zal duidelijk zijn dat juist op dit niveau allerlei NEN-normen en gemeentelijke verordeningen bestaan. Dit kan nog wel eens voor complicaties zorgen, omdat de beperkingen vanuit de landelijke netten allerlei stedenbouwkundige ontwikkelingen in het landelijk gebied in de weg staan. Dit betekent vele uren van onderhandeling voor het zoeken van oplossingen.

Elke gemeente kent zijn eigen verordeningen, die bij de betreffende dienst zijn op te vragen. Grosso modo komen ze wel op hetzelfde neer, maar de verfijning in de ligging van centimeters van elkaar en diepte ten opzichte van het maaiveld zijn in deze verordeningen vastgelegd. De verschillen worden onder andere veroorzaakt door de draagkracht van de bodem, de grondwaterspiegel en de door de gemeente getolereerde hoogte van het grondwater.

Segeren and Hengeveld (1991) page 271

fig. 77 Standaardindeling kabels en leidingen in Rotterdam, Zevenkamp

Segeren and Hengeveld (1991) page 271

fig. 78 Standaardindeling kabels en leidingen Den Haag

De onderhandelingen over de ligging van kabels, leidingen en buizen in een nieuwe wijk met de daarvoor verantwoordelijke diensten binnen de gemeente vinden tijdens de ontwerpfase van het stedenbouwkundig plan plaats. Bij deze onderhandelingen worden alternatieven en mogelijke ontwerpoplossingen opgesteld. Hierbij wordt rekening gehouden met de technische kant van de aanleg zoals de huisaansluitingen, de boogstralen van buizen, kruisingen van leidingen en buizen, invloed van de verschillende leidingen op elkaar en de plaats in het straatprofiel.

De plaats in het straatprofiel is van belang voor het beheer en het herstel van de leidingen en buizen.

De aankleding van de straat met bomen, verlichting en straatmeubilair wordt eveneens door de ligging van de kabels en de leidingen bepaald.

De inrichting van plantsoenen is ook sterk afhankelijk van de ondergrondse infrastructuur. Juist gekoppeld aan pleinen of in ieder geval open ruimte in het stedelijk gebied worden “milieuparkjes” en ondergrondse afvalbakken zoals flescontainers en papiercontainers aangelegd. Kabels en leidingen mogen en kunnen hierbij niet in de weg liggen.

Het uitvoeringsplan voor kabels, leidingen en buizen wordt voor een nieuwe wijk in een vroeg stadium vastgelegd op kadasterbladen, die bij de gemeente op te vragen zijn.

In principe is de ligging van alle kabels en leidingen in bestaande bebouwde gebieden op kadastertekeningen ingetekend, zodat deze bij stedenbouwkundige veranderingen ook op te vragen zijn. Een goed voorbeeld is de gemeente Rotterdam op dit gebied. De gemeente heeft alle gegevens omtrent de ondergrondse netwerken digitaal opgeslagen. Andere gemeentes zijn in een ver gevorderd stadium met de digitale verwerking van de gegevens of hebben dit eveneens afgerond. Toch kan men nog wel eens voor verassingen komen te staan, omdat niet alle ooit aangelegde en niet meer in gebruikzijnde kabels of leidingen vroeger op de een of andere manier werden (handmatig) opgetekend. Ook de mogelijkheid van zoek raken van (handmatig) opgetekende gegevens mag niet worden uitgesloten.

Eveneens zal er bij de ontwikkeling van een nieuwe wijk nagedacht moeten worden over de verschillende straalzendernetwerken, die fysiek in de stad ruimte (hoogte en ligging van de bebouwing) vragen. Gebouwen kunnen voor deze straalzenders obstakels vormen. Er moet een dekkend straalzender bereik in een stad gegarandeerd kunnen worden wil de apparatuur, die hier gebruik van maakt, kunnen werken en rendabel zijn. In de bestaande bebouwing kan dit nog wel eens problemen opleveren, waardoor een dichter netwerk geïnstalleerd zal moeten worden om het bereik van de zenders te kunnen waarborgen.

1.8.13 De toekomst.

Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van distributienetten in de vorm van leidingen, kabels en buizen zullen in de toekomst zeker plaats vinden alleen al om aan de vraag naar snelle communicatie en verbindingen te voldoen. Te denken valt aan gecombineerde aanleg in kabel- en leidinggoten, de combinatie van rioolbuis met glasvezelkabel (experimenteel in Amsterdam). Vooral de aanleg in goten lijkt een interessante optie door de grote mate van toegankelijkheid of bereikbaarheid van de leidingen. Een probleem, dat hieraan kleeft, is de ligging van deze goten. Liggen deze onder gebouwen dan zouden er wel eens privaatrechtelijke problemen op kunnen treden in verband met de toegang tot de gebouwen. Bovendien dient men ook rekening te houden de draagkracht van de grond, wanneer deze goten niet in een gebouw opgenomen zijn.

Als voorbeelden worden gemeenschappelijke sleuf voor kabels en leidingen in Engeland gegeven en een kabel en leidingen tunnel.

Zo worden er bij voorbeeld in de gemeente Den Haag worden “lege” buizen aangelegd, die in de toekomst gevuld kunnen worden met kabels voor extra capaciteit of voor nieuwe, nog onbekende toepassingsmogelijkheden.


Segeren and Hengeveld (1991) page 279
fig. 79 Gemeenschappelijke sleuf voor kabels en leidingen

Segeren and Hengeveld (1991) page 279

fig. 80 Kabel- en leidingentunnel

1.8.14 References on Cables and pipes

Creemers, M. R. r., J. A. J. Atteveld, et al., Eds. (1983) Polytechnisch zakboekje (Arnhem) Koninklijke PBNA bv / A. Huson ISBN 90-6228-015-3.

Segeren, W. A. and H. Hengeveld (1991) Bouwrijpmaken van terreinen (Delft) TU Delft Civiele Techniek.

Standaardgidsen (1999) Parijs (Antwerpen) Standaarduitgeverij ISBN 90-02-19744-6.

[1] Zoetwater heeft een lager soortelijk gewicht dan zoutwater en “drijft “ als het ware op het zoute water.

[2] Kwel is een verticale grondwaterstroming; water vanuit de ondergrond komt onder invloed van waterdruk aan het oppervlak.

[3] De juridische kant van deze monumentenwet wordt bij stedenbouwrecht behandeld.

[4] NEN normen zijn te vinden in de zogenaamde normbladen uitgegeven door het Nederlands Normalisatie Instituut.

[5] Waterwingebieden zijn gebieden, waar het grondwater met behulp van pompen uit de grond gehaald wordt om na eventuele zuivering gebruikt te worden als drinkwater. Waterwingebieden worden beschermd tegen infiltratie van verontreinigende stoffen zoals meststoffen, benzine enz, waardoor deze gebieden niet voor alle doeleinden te gebruiken zijn.

[6] Boezem is een stelsel van plassen, kanalen, tochten en sloten, waarop het water van lager gelegen gebieden uitgeslagen (gemalen) wordt en tijdelijk opgeslagen wordt voordat het uitgeslagen wordt op het buitenwater(zee en rivieren met open verbinding met de zee).

[7] Be aware, that the information of a map remains the same by enlargement.

(groot rotsblok		De kleinere fracties kunnen door verschillende bezinkingssnelheid in water vastgesteld worden. De verschillende fracties bezinken in water langzamer naarmate zij kleiner zijn, omdat hun soortelijk oppervlak groter is. De zandfractie bezinkt in een normaal glas water na ongeveer 1 minuut, de siltfractie na ongeveer 12 uur en de kleifractie doet er nog veel langer over. Het oppervlak van de deeltjes per kg droge stof is voor zand 10 m2, voor silt 100 m2 en voor klei 1000 m2. De groottte van het oppervlak is van belang voor de opname capaciteit van de gronddeeltjes van enerzijds voedingsstoffen, maar anderzijds ook van verontreinigingen.
klein rotsblok
grote steen
kleine steen)
grof grind
fijn grind
grof zand	2000 - 210 m
fijn zand	210 - 50
leem / silt	50 - 2
klei	< 2

fig. 32 Korrelgrootten

Onderverdeling kleigronden			Onderverdeling zandgronden
% klei	% afslibbaar	naam	% leem	naam
0-5	0-6,5	kleiarm zand	0-10	leemarm zand
5-8	6,5-10	kleiig zand	10-17,5	zwak lemig zand
8-12	10-16	zeer lichte zavel	17,5-32,5	sterk lemig zand
12-17,5	16-23	matig lichte zavel	32,5-50	zeer sterk lemig zand
17,5-25	23-33	zware zavel	50-85	zandige leem
25-35	33-45	lichte klei	85-100	siltige leem
>35	>45	zware klei

fig. 33 Onderverdeling klei- en zandgronden

25 west	25 oost	25A	25 B	25E	25 F	25 AN	25 BN	25 EN	25 FN
						25 AZ	25 BZ	25 EZ	25 FZ
		25 C	25 D	25 G	25 H	25 CN	25 DN	25 GN	25 HN
						25CZ	25 DZ	25 GZ	25 HZ
1:50,000		1:25,000				1:10,000

fig. 82 Coding of related maps on different scales