De ecologie van Holland
Vanaf het
jaar 1000 verandert de legenda van de kaart van Nederland.
Bodemkenmerken
als zand (geel), klei (lichtgroen) en veen (donkergroen) alsmede jaarlijks
anders vlechtende rivieren (bruin) in de reconstructie van de Universiteit van
Utrecht voor NNAO (linkerkolom) maken plaats voor gebruikskenmerken: bewoond
(geel), verspreide bewoning (lichtgroen) en natuur (donkergroen) in de rechter
kolom.
Sinds 1000
is de invloed van de menselijke soort, te beginnen met zijn waterbeheer in het
Nederlandse landschap overheersend. Dit leidde eeuwenlang tot vermeerdering van
het aantal plantensoorten. Waar men mineralen verzamelde ten behoeve van de
landbouw, groeiden slechts enkele snelle productieve soorten. Waar men ze
echter weghaalde groeide in schaarste en ongestoord, een toenemende verscheidenheid
aan langzame maar bijzondere, noodgedwongen in ecosystemen samenwerkende specialisten.
De ecologische geschiedenis van het lage land is nauw verbonden met de voortplanting,
de familiebanden, de ziekten en het bedrijf, kortom de ecologie van de menselijke
soort.
Graaf Dirk
II trouwde een nazaat van Karel de Grote en kreeg in 987 zijn leengoederen in
Noord-Holland van keizer Otto III in volle eigendom, Dirk III breidde dat
eigendom naar het natte zuiden uit. Daar woonden alleen mensen aan de Oude Rijn
en zijn monding Leiden (Lede, waterloop).
Dirk V noemde zich in 1063 voor het eerst graaf van Holland en pas vanaf ca.
1100 kwam de naam Holland voor als benaming van het hele graafschap. Wat is er
in die eeuw gebeurd? De reconstructie van de Universiteit van Utrecht voor NNAO
laat een ongeëvenaarde kolonisatie van het lage land zien. In 1113 verscheen de
eerste dateerbare mededeling over deelneming van boeren uit de Nederlanden aan
de Oostduitse kolonisatie van veengebieden (Hollerbroek). Deze boeren waren
bijzonder welkom wegens hun vaardigheid in het ontwateren van laaggelegen
gebieden.
De
bedijking, opstrekkende verkaveling en ontwatering van Holland deed de
bevolking groeien, het veengebied klinken en bleek weinig anders dan veeteelt,
visserij en scheepvaart mogelijk te maken. Daardoor was men in Holland op graan
uit het Oostzeegebied aangewezen. Gelukkig voerde de Hanze haar Oostzeegoederen
liever via de inmiddels verdiepte Hollandse wateren naar de stapelplaats Brugge
dan over de gevaarlijke Noordzee. Voor zoveel minder schipbreuk betaalde men de
graven van Holland tol. Deze grafelijke inkomsten verlichtten de belasting voor
de boeren die hun land zelf gemaakt hadden en het leenstelsel niet meer begrepen.
Een
ongeëvenaarde economische vlucht reduceerde de nog aanwezige natuur in dit land
tot enkele hoogveengebieden. Het laagveen werd opgestookt en windenergie legde
de onderliggende zeeklei bloot. Het Mastbos in Breda werd aangelegd om de scheepsbouw
van masten te voorzien. De gouden eeuw verwaterde echter in rentenierschap dat
het natte land van van der Woud
achterliet en de Fransen in 1798 tot de oprichting van Rijkswaterstaat
brachten.
Zo is de
relatief recente natuur ontstaan die een afzonderlijke legenda-eenheid op de
Europese natuurkaart
nodig maakt. De stoommachine voltooide de laatste droogleggingen. De ‘woeste
gronden’ waren aan het einde van de 19de eeuw aanleiding tot
oprichting van de Heide- en Grontmij en de werkeloosheid van de 30er
jaren reduceerde dit recente natuurgebied opnieuw.
Omstreeks
1900 werd de kunstmest uitgevonden. De mineraal-arme gebieden vermestten
sindsdien ten gunste van de snelle productieve soorten en ten koste van de
langzame specialisten. De veeteelt, verdroging en atmosferische depositie deed
daar een schep bovenop. Zoals men gemakkelijker suiker in de koffie oplost dan
er weer uithaalt, zal men ook weer veel tijd nodig hebben voor verschraling.
Daarom telt niet alleen zeldzaamheid uitgedrukt in kilometers, maar ook
(on)vervangbaarheid in jaren. Met hun produkt kan men natuurgebieden afwegen
tegen de zeldzaamheid en vervangbaarheid van menselijke artefacten.
Aan het
einde van de 20ste eeuw heeft de landbouw door vermindering van haar
afzet en verhoging van produktiviteit het primaat van nationale zelfvoorziening
verloren. Globalisering leidt tot internationale taakverdeling.
De taak van Holland is handel en zeldzame natuur.
Het
Zeeuws-Hollands-Friese laagland als geheel met jongere en tot 5000 jaar oude duinen
en hun potentiële vegetaties als begrenzing is Europees gezien, in een straal
van tenminste 1000km zeldzaam. De bedijking ervan heeft de omvang en
verscheidenheid in 1000 jaar vergroot met oude zeekleipolders en droogmakerijen,
zij het ten koste van zeldzame zoutvegetaties. Daarmee is echter het grootste
gebied met een potentiële riviermondvegetatie in Noordwest-Europa ontstaan.
Landinwaards ligt een al even zeldzame en onvervangbare zone van potentieel
rietmoeras/moerasbos. ‘Van Amersfoort tot de Oeral komt men landschappelijk
niet meer voor zulke grote verrassingen te staan’ (Constandse 1967). Verder stroomopwaarts ligt het in deze straal
grootste, maar minder zeldzame gebied van rivierbegeleidende vegetatie. De
hogergelegen zandgronden vormen het begin van een Europees weinig zeldzaam
potentieel eiken-beukenbos. Dat neemt niet weg dat deze gebieden nationaal hoog
gewaardeerd worden als recreatiegebied. Naaldbossen vormen daarin in ons land
ecologisch gezien recente, kunstmatige anomalieën.
Bekijkt men
deze internationaal belangrijke potenties meer in detail (uitsnede 60x60km),
dan herkent men als landschappen met zeer grote betekenis de oude
zeekleipolders, de droogmakerijen en veenontginningen van ons land in de
omgeving van Leiden. Daarna zijn de wadden, duinen, jonge zeekleipolders,
kommen en stroomruggen van grote internationale betekenis. De landschapstypen
die LNV onderscheidt tonen de Oude Rijn als uitloper van het rivierengebied met
omringend laagveengebied, grenzend aan zeekleigebied.
Aan weerszijden van de Oude Rijn bestaat dus een interessante reeks van
potentiële overgangen.
De ecologie van Leiden
De
ecologische hoofdstructuur (EHS) beschermt kerngebieden van natuur en breidt
deze waar mogelijk uit, verbindt ze om vooral dierlijke populaties een groter
areaal te geven. De nationale en provinciale kaarten van de EHS hebben echter
nog opvallend weinig relatie met de geschiedenis van Nederland. De landschappen
die LNV op de vorige bladzijde onderscheidt, tonen wel die aaneenschakeling van
oude zeekleipolders en veenontginningen met zeer grote internationale
betekenis. De reeks van potentiële overgangen tussen beide aan weerszijden van
de Oude Rijn bieden de mogelijkheid zowel voor planten als voor dieren
interessante natuurgebieden te creëren.
Een
Deltagebied is van nature voedselrijk en heeft daardoor grote waarde voor
vogels. Nederland heeft voor vogels een grote Europese verantwoordelijkheid.
Vogels en recreanten hebben baat bij grazige overgangsgebieden van bos naar
water. Men moet voor vogels opgaande begroeiing langs het water voorkómen om
binnen verschillende vluchtafstanden in de gewenste verscheidenheid van broed-
en fourageergebieden te kunnen voorzien. Een logische verdeling is het
reserveren van bezonde noordoevers voor recreanten en voedselrijke zuidoevers
voor vogels. Oevers moeten niet worden volgebouwd met linten van bebouwing,
hier past meer groepsgewijze bebouwing die natuurlijke corridors openlaten via
waardevolle overgangen. Iets dergelijks geldt voor de duinen. Zoals de
Oostvaardersplassen in de Flevopolders een successtory zijn voor snelle
natuurontwikkeling, zo zijn dat de Vlietlanden en Starrevaartse plassen voor de
Leidse regio.
Veengebieden
zijn door de geringe bewortelingsdiepte van nature meer geschikt voor de
benodigde openheid dan voor bos. Kleigebieden zijn beter geschikt voor
bebouwing, bos en op den duur botanische rijkdom. Aan de rand van polders met
kleibodems kan klei- en later veenmoeras ontstaan met de gewenste zonering naar
het omringende water als resultaat.
Ten aanzien
van de natuurontwikkeling van duin-, klei- en veenmoerassen komt aanleg met
historisch correct reliëf de natuurontwikkeling ten goede (Londo 1997). Waarschijnlijk zal daarmee door afstroming
plaatselijke humusvorming in de laagten ontstaan zodat men niet enkele generaties
hoeft te wachten op de overgang van het relatief soortenarme kleimoeras in de
rijkere vorm van veenmoeras.
De claims
uit de 5de Nota RO
zijn groter dan het beschikbare grondgebied in de Deltametropool. De landbouwoppervlakte
zou vrijwel verdwijnen onder de natuurclaims, maar melkveehouderij helpt de zo
gewenste openheid voor vogels behouden. De noodzaak om ons land boven water te
houden vergt een enorme oppervlakte water. Dit biedt een tegenwicht tegen
ongewenste zoute kwel. Een zoutvegetatie is weliswaar internationaal zeldzaam,
maar vormt in het Hollandse landschap een dominante, groeiremmende anomalie als
de afsluitende kleilaag plaatselijk wordt weggegraven. Zeeland biedt daartoe
meer natuurlijke locaties dan Holland.
Een rijke
vogelstand vergt voedselrijke wateren en weiden, afgewisseld met eventueel meer
voedselarme gebieden. Een bijzondere vegetatie vergt echter daarentegen een
voedselarme bodem met verschillende tekorten waarin alleen specialisten
overleven. Planten zijn dan de basis van een onvoorspelbare voedselpyramide met
andere diersoorten dan alleen vogels. Het bestaande nationale beleid is gebaseerd
op voor-onderstelde doelsoorten en natuurdoeltypen. ‘Bedoelde’ natuur is geen
autonome natuur die een wezenlijk alternatief biedt voor de overal voelbare
planning. Men kan ook voorwaarden scheppen voor minder voorspelbare ontwikkelingen
door variatie op verschillende schaal.
In tal van
steden zoals Zoetermeer (zie inzet in de figuur met het aantal soorten per
kilometerhok) is aangetoond, dat een km2 stedelijk gebied door zijn
variatie in zon, vocht, mineralen en betreding meer plantensoorten kan
huisvesten dan tal van natuurgebieden. Het betreft echter vooral algemene
soorten. De volgende stap is, dezelfde zeldzaamheid na te streven en wellicht
voor elke stedelijke omgeving een andere. Daartoe moet niet in te hoge
dichtheid gebouwd worden.
Bronnen
Bundesambt
fur Naturschutz (2001) Karte der natürlichen Vegetation Europas. Map of the Natural Vegetation of
Europe. (Bonn) Bundesambt fur Naturschutz.
Constandse,
A. K. (1967) De toekomst van het platteland in: Wegwijzers. (Alphen aan de Rijn) Uitgeverij Samson.
Jansen, H.
P. H. (1965) Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden. (Utrecht) Het
Spectrum.
LNV (2002)
Structuurschema Groene Ruimte 2. Samenwerken aan groen Nederland. (Den
Haag) Ministerie van Landbouw en Visserij.
Londo, G.
(1997) Natuurontwikkeling; Bos- en Natuurbeheer in Nederland. (Leiden) Backhuys Publishers.
RIVM
(2001) Natuurbalans 2001. (Alphen aan den Rijn) Kluwer.
Steekelenburg, M. v. (2001) Self
sufficient world. (Den Haag) VROM, RPD.
Vries, J.
d. (1962) Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandse plaatsnamen.
(Utrecht/Antwerpen) Aula-boeken.
VROM (2
001b) Ruimte maken, ruimte delen. Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening 2
000/2 020. (Den Haag) Ministerie van VROM.
VROM (2
001c) Samenvatting Ruimte maken, ruimte delen. Vijfde Nota over de
Ruimtelijke Ordening 2 000/2 020. (Den Haag) Ministerie van VROM.
VROM (2
002) Ruimte maken, ruimte delen. Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening 2
000/2 020 PKB deel 3 Kabinetsstandpunt PKB deel 2 Resultaten van inspraak,
bestuurlijk overleg en advies. (Den Haag) Ministerie van VROM.
Woud, A.
v. d. (1987) Het lege land. (Amsterdam) Meulenhoff.
Zuid-Holland,
P. (2000) Kleur bekennen. De natuurdoeltypenkaart van Zuid-Holland. Ontwerp.
(Den Haag) Provincie Zuid-Holland.
-200000
